1. Różne oblicza państwa

WYBIERZ ĆWICZENIE  TRZY USTROJE  OSTATNIA DYKTATURA W EUROPIE  UWAŻAM, ŻE... KRZYŻÓWKA 


TRZY USTROJE

Ze względu na ustrój, czyli sposób sprawowania władzy, dzielimy współcześnie państwa na: demokratyczne, autorytarne i totalitarne. Po zapoznaniu się z informacjami na ich temat, przedstaw w punktach cechy państw, podając po dwa historyczne i współczesne przykłady.
 

Demokracja – dosłownie: władza ludu (z greckiego demos – lud, kratos – władza). To ustrój, który opiera się na zasadzie suwerenności, zgodnie z którą władzę sprawują wszyscy obywatele, a decyzje podejmowane są zgodnie z wolą większości. Obywatele są wolni i równi wobec prawa, mają prawo uczestniczyć w życiu publicznym. Demokracja bezpośrednia, z którą mieliśmy do czynienia w starożytnych Atenach, polegała na bezpośrednim udziale wszystkich obywateli w rządzeniu. Jest ona jednak możliwa tylko w małych społecznościach i z trudem dałaby się zastosować w państwach o wielomilionowej ludności - w starożytnych Atenach obywatele mogli zbierać się na agorze, by dyskutować i podejmować ważne decyzje dotyczące polis. We współczesnych państwach obywatele wybierają swoich przedstawicieli, którzy sprawują władzę w imieniu wyborców (demokracja pośrednia albo przedstawicielska). Przy czym obowiązuje zasada kadencyjności, zgodnie z którą po upłynięciu z góry określonego czasu (kadencji) odbywają się nowe wybory i obywatele mogą wybrać nowych przedstawicieli. Obecnie często mówiąc o demokracji, mamy na myśli nie tyle ustrój, w którym decyduje większość (demokracja wyborcza lub elektoralna), ile złożony system społeczno-polityczny (demokracja konstytucyjna lub liberalna), charakteryzujący się specyficzną kulturą demokratyczną (aktywny udział obywateli w życiu publicznym, wysokie standardy etyczne polityków) i zapewniający konstytucyjną ochronę praw jednostki. Państwo demokratyczne koncentruje się na ochronie bezpieczeństwa obywateli i ich wolności, pozwalając im swobodnie określać swoje cele i sposób życia. Obecnie demokracja funkcjonuje przede wszystkim w państwach Europy Zachodniej, Środkowej i Wschodniej, Stanach Zjednoczonych, Kandzie, Australii, Nowej Zelandii, Japonii i Indiach.

Autokratyzm – ustrój polityczny oparty na władzy mniejszości (jednostki) oraz odrzuceniu demokracji i parlamentaryzmu. W państwie autorytarnym władze, wspierając się na wojsku i policji, uniemożliwiają obywatelom udział w życiu publicznym, pozbawiając ich większości praw politycznych oraz wpływu na decyzje rządzących; nie ingerują natomiast w ich życie prywatne. Wszelkie próby tworzenia organizacji opozycyjnych spotykają się z natychmiastową reakcją. Różne obszary życia społecznego – poza polityką (np. gospodarka, kultura) – mogą rozwijać się względnie niezależnie.

Ustanowienie reżimu autorytarnego jest zwykle skutkiem poważnego kryzysu politycznego, a czasem nawet wojny domowej. Do państw autorytarnych w przeszłości zaliczano Chile pod dyktatorskimi rządami Pinocheta i Hiszpanię za rządów generała Franco. Do niedawna charakter autorytarny miało również większość państw w Ameryce Łacińskiej, ale w ostatnich dziesięcioleciach zwróciły się w stronę demokracji.
 

Totalitaryzm – ustrój państwa, które posiada pełną władzę nad życiem i działaniem swoich obywateli. W państwie totalitarnym panuje dyktatura jednej partii, wszystkie dziedziny życia znajdują się pod kontrolą służb bezpieczeństwa, policji i wojska, a posłuszeństwo obywateli jest wymuszane z pomocą represji, a nawet masowego terroru. Nie istnieją żadne niezależne od nich instytucje i organizacje, nie istnieje opozycja, a jawni przeciwnicy panującej ideologii karani są śmiercią. Wymiar sprawiedliwości i prawo są całkowicie podporządkowane państwu i partii, prześladowani są nie tylko przeciwnicy reżimu, ale także osoby, których winę określa się na podstawie panującej ideologii.

Państwo jest właścicielem środków masowego przekazu i wykorzystuje je do propagandy ideologii totalitarnej. W szkole, w pracy i na ulicy stale przypomina się obywatelom, co mają myśleć i czuć (plakaty, megafony). Ważne miejsce w ideologii zajmuje kult wodza, stojącego na czele partii.

 

Przykładami państw totalitarnych był Związek Radziecki oraz hitlerowska III Rzesza. Państwami totalitarnymi były kraje demokracji ludowej w latach czterdziestych i pierwszej połowie lat pięćdziesiątych, w tym PRL, później także Chiny, Albania, Korea Północna, Kambodża, Wietnam.

 

Tomasz Merta,  Bez państwa ani rusz w: Przewodnik młodego obywatela - zakres podstawowy, Warszawa 2008


OSTATNIA DYKTATURA W EUROPIE

Przeczytaj artykuł o sytuacji na Białorusi i odpowiedz, dlaczego znaczna część obywateli tego państwa chce zmian demokratycznych i odsunięcia Aleksandra Łukaszenki od władzy. Wypisz przynajmniej trzy powody.

Paulina Siegień, Nadzieja i strach. Białoruś żegna Łukaszenkę, Krytyka polityczna, 4 lipca 2020


UWAŻAM, ŻE…

Wyobraź sobie, że masz wygłosić w parlamencie krótką mowę na temat:  Polska to kraj w pełni demokratyczny. Napisz główne tezy swego wystąpienia lub – jeśli wolisz – całe przemówienie. Przyjrzyj się poniższym argumentom i zastanów się, które z nich najbardziej cię przekonują (uwaga: zarówno argumenty „za i przeciw” są mocno wyostrzone!). Oczywiście możesz je rozbudować lub dopisać własne. Wykorzystaj je w swojej mowie, ilustrując przykładami z życia publicznego.

Argumenty za tezą, że „Polska to kraj w pełni demokratyczny”:

  • w naszym kraju obowiązuje demokratyczna konstytucja;
  • źródłem władzy jest lud, czyli obywatele RP, który najważniejsze decyzje podejmuje w drodze głosowania lub rządzi przez swoich demokratycznie wybranych przedstawicieli;
  • przestrzegane są prawa i wolności, a wszyscy obywatele, którzy uważają, że ich prawa zostały naruszone mogą złożyć skargę do odpowiednich organów;
  • obowiązują rządy prawa: wszyscy są równi wobec prawa, a władze mogą działać tylko w granicach prawa;
  • istnieje pluralizm polityczny, działają liczne stowarzyszenia, partie polityczne, związki zawodowe;
  • funkcjonują wolne media, obowiązuje wolność słowa;
  • ................................................................................................................. .

Argumenty przeciw tezie, że „Polska to kraj w pełni demokratyczny”:

  • zasady demokracji nie są w Polsce w pełni przestrzegane, a konstytucja, której się nie przestrzega to tylko kawałek papieru;
  • obywatele nie mają poczucia, że sprawują władzę, nie biorą udziału w wyborach, nie ufają swoim przedstawicielom;
  • prawa i wolności są stale naruszane, o czym świadczą m.in. interwencje rzecznika praw obywatelskich, wyroki Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu czy raporty organizacji broniących praw człowieka;
  • w rzeczywistości obywatele nie są równi wobec prawa, w Polsce nadal istnieją „równi i równiejsi”;
  • zdarza się, że instytucje publiczne łamią prawo, a co najmniej zwlekają z podejmowaniem niezbędnych decyzji i działań;
  • pluralizm polityczny jest fikcyjny, a media nie kierują się interesem publicznym, w rzeczywistości zależy im tylko na pozyskaniu odbiorców;
  • ................................................................................................................. .

 KRZYŻÓWKA

Sprawdź, czy pamiętasz, jakich pojęć używamy do opisu ustrojów politycznych, a dowiesz
się, który z nich uchodzi za szczególnie godny polecenia we współczesnym świecie.
Rozwiąż krzyżówkę (do pobrania w formacie PDF).

  1. Organizacja mieszkańców określonego terytorium, których łączą wspólne sprawy i interesy wynikające z bliskiego sąsiedztwa.
  2. Zespół wybranych w wolnych wyborach przedstawicieli obywateli uchwalający prawo.
  3. Forma totalitaryzmu panująca w Związku Radzieckim.
  4. Ustrój polityczny oparty na władzy mniejszości (czasem nawet jednostki), w którym obywatele pozbawieni są praw politycznych, ale władza nie wtrąca się w ich życie prywatne.
  5. Państwo, którego obywatele uważają je za swoje wspólne dobro i w którym głową jest nie król, lecz prezydent.
  6. Ustrój państwa, w którym władza stara się kontrolować całe życie swoich obywateli.
  7. Ustrój totalitarny panujący w pierwszej połowie XX w. we Włoszech. Jego skrajną postacią był nazizm niemiecki.
  8. Kraj, w którym głową państwa jest król.
  9. Związek państw, które prowadzą wspólną politykę zagraniczną i monetarną oraz mają wspólny rząd, ale zachowują własne prawa i oddzielne instytucje.
  10. Władza jednostki lub grupy zdobyta przemocą i dzięki niej utrzymywana.

 

2. Demokracja – co to takiego?

WYBIERZ ĆWICZENIE  DEMOKRACJE WIĘKSZOŚCIOWE I KONSTYTUCYJNE  JAK URATOWAĆ TERMORĘ? DEMOKRACJA A DOBRO WSPÓLNE  MYŚLEĆ JAK WIĘKSZOŚĆ  W DEMOKRACJI  ŁYSA DEMOKRACJA  DLACZEGO DEMOKRACJA?  CZY DEMOKRACJA MOŻE BYĆ SKUTECZNA? DEMOKRACJA NAJGORSZĄ FORMĄ RZĄDÓW?  NAKRĘĆ FILM O DEMOKRACJI  


DEMOKRACJE WIĘKSZOŚCIOWE I KONSTYTUCYJNE

Czy znacie kraje, w których panuje demokracja większościowa? A takie, w których funkcjonuje demokracja konstytucyjna? Dobrym przykładem państwa pierwszego typu jest Iran, a drugiego – przeważająca część krajów Europy. Spróbujcie znaleźć inne przykłady, korzystając np. z encyklopedii lub internetu.
Zastanówcie się, jak można określić ustrój demokratyczny współczesnej Polski.


DEMOKRACJA A DOBRO WSPÓLNE

Zastanówcie się i zapiszcie na kartce, co uważacie za dobro wspólne:

  • wszystkich ludzi,
  • Polaków,
  • dobro społeczności lokalnej, swojej szkoły lub klasy.

Porównajcie swoje odpowiedzi.

Nie jest łatwo troszczyć się o dobro wspólne, bo wymaga to zazwyczaj poświęcenia dobra własnego – czasu, pieniędzy, pracy, uwagi, a w krańcowych sytuacjach nawet życia. Czy możecie podać przykłady takiego poświęcenia – z historii, literatury, a może nawet z własnego doświadczenia lub obserwacji? Czy młodzi ludzie też mogą troszczyć się o dobro wspólnot, do których należą − a jeśli tak, to w jaki sposób?

Podajcie (lub zapiszcie na kartce, której nikomu nie musicie pokazywać) jedną rzecz, którą sami moglibyście zrobić dla dobra klasy, szkoły, społeczności lokalnej lub Polski.


JAK URATOWAĆ TERMORĘ?

Wyobraźcie sobie, że do waszej klasy przylecieli przybysze z kosmosu, Termorianie, z prośbą o wskazówki, które pomogłyby im w zbudowaniu demokracji na ich planecie. Przeprowadźcie burzę mózgów i zapiszcie na tablicy zasady oraz instytucje, które uznacie za najważniejsze.

SŁOWO O AUTORZE
Tomasz Merta (1965-2010)podsekretarz stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego, nasz wieloletni przyjaciel i pracownik Centrum Edukacji Obywatelskiej, współautor wielu naszych podręczników do wiedzy o społeczeństwie więcej >>

Przeczytajcie zamieszczone poniżej opowiadanie i podkreślcie w nim te elementy, które Termorianie wzięli pod uwagę, gdy ustanawiali na swojej planecie ustrój zapożyczony od Ziemian. Porównajcie je z listą wypisaną na tablicy – podkreślcie te propozycje, które są zbieżne z zasadami wymienionymi w opowiadaniu.

TERMORIANIE BUDUJĄ DEMOKRACJĘ

Od niepamiętnych czasów Termorianie żyli spokojnie i szczęśliwie. Ich planetą – Termorą – rządził bowiem najmądrzejszy komputer, jaki został skonstruowany. Niestety, któregoś dnia ekran komputera zgasł i nikt nie umiał go naprawić.

– Co teraz będzie? – trwożyli się Termorianie. – Przecież ktoś musi rządzić na naszej planecie.

W końcu młody Termorianin o imieniu Karento zaproponował coś, co położyło kres sporom:

– Nasi uczeni twierdzą, że na planecie nazywanej Ziemią żyją Ziemianie. Wynaleźli oni ustrój zwany demokracją, w którym rządzą wszyscy.

– Jak to wszyscy?! – zakrzyknęli Termorianie.

Karento opowiedział, że w dawnych czasach Ziemianie często zbierali się na głównym placu miasta i tam dyskutowali, jaką decyzję podjąć.

– Jest nas stanowczo za dużo – tłumaczyli rozczarowani Termorianie – by rządzić się w ten sposób. Gdzie znajdziemy plac, na którym wszyscy się zmieszczą? I jak długo musiałaby trwać dyskusja, żeby każdy mógł się wypowiedzieć!

– Poczekajcie! – zawołał Karento. – Ziemianie i na to znaleźli odpowiedź. Oprócz demokracji bezpośredniej wymyślili demokrację przedstawicielską. W tej demokracji dyskutują i podejmują decyzje jedynie ci przedstawiciele Ziemian, którzy uzyskali najwięcej głosów w wyborach. Obradują w gmachu nazywanym parlamentem. Decyzje – jak zawsze w demokracji – podejmują większością głosów.

Po namyśle zdecydowano się przyjąć propozycję Karento. Jako że władza w demokracji musi być podzielona, tak aby nikt nie był za silny, zbudowano nie tylko parlament, ale także osobne budynki dla rządu, prezydenta i sądu. Szybko powstały też partie polityczne, które wzięły udział w pierwszych wyborach powszechnych na Termorze.

Parlament uchwalił konstytucję Termory, w której zostały zapisane zasady sprawowania władzy. Później parlament zajął się uchwalaniem ustaw, a bieżącym życiem planety począł kierować rząd utworzony przez najsilniejszą partię. Inne partie przeszły do opozycji, nieustannie krytycznie analizowały działania rządzących i przygotowywały się do kolejnych wyborów.

 

NIESPODZIEWANA WIZYTA

Pewnego dnia na Termorze wylądował pojazd z Ziemi.

– Demokracja nie okazała się błogosławieństwem dla mojego ludu – poskarżył się Ziemianom Karento. – Gdy Partia Wysokich Termorian wygrała wybory, parlament uchwalił pozbawienie majątku tych Termorian, którzy mierzą mniej niż cztery metry wzrostu. Stracili wszystko, a ich życie zamieniło się w koszmar. Teraz żyją tylko nadzieją zemsty: chcą wygrać w wyborach jako Partia Niskich Termorian i utworzyć koalicję z partią Średniaków. Jeśli do tego dojdzie, zapewne radykalnie ograniczą prawa Wysokich Termorian. Tak czy inaczej demokracja zawsze kogoś krzywdzi.

– Chyba niedokładnie zapoznaliście się z naszymi rozwiązaniami ustrojowymi – powiedział Ziemianin. – Owszem, istnieją u nas państwa, w których funkcjonuje taka demokracja jak na Termorze. Nazywamy ją większościową lub wyborczą, bo o wszystkim decydują wybory i wola większości. Istnieje jednak także demokracja konstytucyjna, gdzie władza większości jest ograniczona. Większość rządzi, ale nie może uchwalić praw, które odbierałyby istotne uprawnienia pozostałym obywatelom. Uprawnienia te są zagwarantowane w konstytucji, a na ich straży stoi sąd konstytucyjny, który pilnuje, by organy władzy publicznej nie przekraczały swych kompetencji. Demokracja konstytucyjna to rządy większości, ale przy poszanowaniu praw mniejszości.

Karento słuchał z zapartym tchem. Może więc jednak nie wszystko stracone?

 

JAK URATOWAĆ TERMORĘ?

Przeczytajcie zamieszczoną poniżej ostatnią część opowiadania o mieszkańcach Termory. Jakie trudności wynikły z braku troski obywateli o dobro wspólne? Korzystając z zamieszczonego obok schematu, przeanalizujcie sytuację na Termorze. Następnie porównajcie swoje odpowiedzi i wnioski.

 

REWIZYTA NA ZIEMI

Demokracja na Termorze funkcjonowała dobrze, aż do momentu, gdy na planetę dokonali inwazji przybysze z kosmosu – Apellanie. Prezydent poprosił Termorian o pomoc, ale żołnierze nie chcieli walczyć, robotnicy zostać dłużej w fabryce, aby wyprodukować więcej miotaczy jądrowych, kosmonauci zaś powiedzieli, że właśnie wybierają się na urlop.

– Czego od nas chcecie? – dziwili się wszyscy. – Przecież żyjemy spokojnie, przestrzegamy obowiązującego prawa i ciężko pracujemy.

W efekcie na Termorze władzę przejęli Apellanie. Karento udał się na Ziemię, aby dowiedzieć się, dlaczego demokracja zawiodła Termorian.

– Musisz wiedzieć – powiedział mu najstarszy spośród Ziemian – że demokratyczne procedury to nie wszystko. Do dobrego funkcjonowania demokracji potrzeba czegoś, co nie daje się zapisać w konstytucjach, czego nie można obywatelom nakazać.

– Cóż to takiego? – Karento był zaintrygowany.

– To poczucie odpowiedzialności za kraj. To zaangażowanie w sprawy życia publicznego. To gotowość do poświęcenia własnych interesów czy nawet życia w imię dobra wspólnego. My nazywamy to duchem republikańskim, bo res publica znaczy właśnie „rzecz wspólna”. W demokracji nie można tylko brać, trzeba także dawać. Bądź jednak dobrej myśli – jeśli twoi rodacy kochają Termorę, duch republikański przebudzi się w nich pewnego dnia. Wypędzicie okupantów i zbudujecie trwałą demokrację.

Tomasz Merta, Jak uratować Termorę? w: KOSS. Wiedza o społeczeństwie w szkole podstawowej, 
CEO, Warszawa 2018, s. 204-209.


W DEMOKRACJI

Zastanów się, które z poniższych postaw są bliskie twórcom demokratycznych ustrojów. Spróbuj uzasadnić swoją odpowiedź.

a) Dopóki przestrzegam prawa, nie mogę być nękany przez władzę.

b) Ubieram się tak, jak mi się podoba, i jem, co chcę.

c) Pokrzywdzony przez innego obywatela szukam sprawiedliwości na drodze zemsty.

d) Władza ma zawsze rację i należy jej bezwzględnie słuchać.

e) Po każdych wyborach zmieniam poglądy, tak aby nie urazić zwycięskiej większości.

O TYRANII WIĘKSZOŚCI

Wielki francuski myśliciel Alexis de Tocqueville, badając amerykańską demokrację pierwszej połowy XIX wieku, doszedł do wniosku, że władza większości może łatwo przemienić się we władzę tyrańską. Nie ma żadnego powodu, by zakładać, że w każdej sprawie większość ma rację, i dlatego trzeba dbać o to, by większość nie mogła decydować o wszystkim. Prawa tych, którzy pozostają w mniejszości, muszą być chronione.

„Jeżeli uważamy – pisał – że człowiek posiadający władzę może jej nadużyć w stosunku do swoich przeciwników, dlaczego nie odnosimy tego do większości? Czyż ludzie, jednocząc się, zmieniają swój charakter? (...) Nie potrafię w to uwierzyć i nie przyznałbym nigdy większości władzy czynienia, co tylko zechce, skoro odmawiam jej któremukolwiek ze swoich bliźnich”.

Każda władza – także władza większości – musi więc być, zdaniem Tocqueville’a, ograniczona: „Na ziemi (...) nie istnieje żadna władza, która byłaby tak godna szacunku lub posiadała tak uświęcone prawa, bym mógł zgodzić się na jej niekontrolowane działanie i nieograniczone panowanie. „Kiedy więc widzę, że jakiejś potędze zostaje przyznane prawo do wszechwładzy, to bez względu na to, czy nosi ona miano ludu, czy też króla, arystokracji czy demokracji, czy działa w monarchii, czy w republice, powiadam: «Oto zarodek tyranii», i szukam sobie miejsca gdzie indziej”. W ochronie przed tyranią większością wielką rolę, zdaniem Tocqueville’a, odgrywają nade wszystko wolna prasa, kultura polityczna i narodowe zwyczaje i tradycje.

Tomasz Merta, KOSS. Podręcznik i ćwiczenia. Wersja rozszerzona, CEO, Waraszawa 2008, s. 110


MYŚLEĆ JAK WIĘKSZOŚĆ

Mówiąc o tyranii większości Tocqueville zwracał uwagę, że może się ona przejawiać nie tylko w sprawach politycznych. Członkowie demokratycznych społeczeństw mają skłonność do łatwego przyjmowania poglądów większości za swoje własne. Tych, którzy ośmielają się trwać przy swoim zdaniu, nie karzą, ale często ośmieszają albo uznają za dziwaków czy głupców. Choć więc teoretycznie wszyscy mają prawo do nieskrępowanego wyrażania swoich opinii, w praktyce często artykułowany jest tylko jeden, dominujący pogląd. Jak sądzisz, czy Tocqueville ma rację? Czy rzeczywiście tyrania większości i konformizm jednostek wypaczają debatę publiczną w demokracji? Czy ta zasada działa także w małych społecznościach, takich jak twoja klasa?

 

Portret Sokratesa z marmuru, I wiek, być może kopia zaginionego posągu z brązu Lizypa, Muzeum Luwr, Wikipedia Commons

Ofiarą tyranii większości padł sławny grecki filozof – Sokrates (469-399 r. p.n.e.). Głosił on, że nie można posiąść mądrości, bezkrytycznie przyjmując wszystkie obiegowe sądy i opinie tradycyjnych autorytetów. Wielu Ateńczyków uważało, że w ten sposób Sokrates deprawuje młodzież i ośmiesza religię. Filozof został aresztowany, osądzony i skazany przez lud Aten na śmierć przez wypicie cykuty. Ateńczycy jakiś czas później pożałowali stracenia Sokratesa. Na znak żałoby zamknięto szkoły, oskarżycieli wygnano z miasta, a na dziedzińcu więzienia, w którym Sokrates wypił z wyroku sądu truciznę, postawiono statuę dłuta Lizypa.


ŁYSA DEMOKRACJA

Jak sądzisz, czy zasada rządów większości zapewnia respektowanie praw poszczególnych jednostek? Przeczytajcie „Bajkę o zwycięstwie długich włosów“ i wspólnie odpowiedzcie na pytania:

  • Jakie były motywy kierujące ustawodawcami w Szamponii?
  • Czy ich poczynania były słuszne i wynikały z troski o interes ogółu?
  • Czy wszystkie decyzje były podjęte demokratycznie?
  • Czy podjęte przez parlament decyzje nikogo nie skrzywdziły?
  • Co powinno ograniczać swobodę decyzji demokratycznych władz?

BAJKA O ZWYCIĘSTWIE DŁUGICH WŁOSÓW

W Demokratycznej Republice Szamponii przemysł był raczej słabo rozwinięty, a rolnictwo stanowiło uboczne zajęcie mieszkańców kraju. Poziom życia obywateli był jednak wysoki, jako że w Szamponii dzięki źródłom specjalnej wody oraz czystemu powietrzu znakomicie rosły włosy. Tłumy chętnych z całego świata przyjeżdżały do Szamponii, aby poprawić jakość i gęstość włosów. Ludzie mający od dziecka rzadkie owłosienie po kilku miesiącach pobytu w Szamponii kupowali nowe szczotki do swych wspaniałych fryzur. Tracący włosy panowie dzięki krótkiemu urlopowi w Szamponii powstrzymywali ten proces na całe lata.

W 2023 roku wybory do parlamentu wygrała Partia Radykalnych Długowłosych, a prezydentem republiki został ich przywódca Agenor Włochacz. Wybory odbyły się w momencie, w którym – po ogłoszeniu bilansu mijającego roku – okazało się, iż do Szamponii przyjechało mniej kuracjuszy niż w poprzednich latach. Właściciele hoteli i restauracji, przewodnicy górscy, sklepikarze, taksówkarze liczyli straty i głośno pytali o przyczynę spadku zainteresowania Szamponią. Zdaniem Partii Radykalnych Długowłosych winę ponosili szampońscy... łysi. Jakkolwiek by to dziwnie brzmiało, mniej więcej co dziesiąty mieszkaniec Szamponii był łysy jak kolano. „Ich widok – grzmiał Agenor Włochacz – odstrasza przybyszów!“.

Zdominowany przez PRD parlament uchwalił specjalny podatek od łysiny oraz zabronił łysym zamieszkiwania w regionach licznie odwiedzanych przez kuracjuszy. Gdy w następnym roku znowu zanotowano spadek liczby gości, parlament przegłosował tzw. Ograniczenia, ustawę zabraniającą łysym wychodzenia z domów między godziną szóstą rano a dziesiątą wieczorem, uczęszczania do lokali publicznych i korzystania z kolei, samolotów i autobusów. Protestującą przeciw tym decyzjom Ligę Drobnego Owłosienia rozwiązano, a jej przywódców aresztowano. Niebawem odebrano łysym prawo głosowania. Zamknięto też gazetę „Kolano“.

Wszystkie te posunięcia nie przyniosły jednak zwiększenia dochodów Szampończyków. Agenor Włochacz przyznał się do niepowodzenia. „Byliśmy za łagodni“ – stwierdził, zapowiadając podjęcie stanowczych kroków. Kilka tygodni później łysi zostali wygnani z Szamponii. W specjalnym oświadczeniu Partia Radykalnych Długowłosych podkreślała: „Zrobiliśmy wszystko, co było można, dla ratowania Szamponii“. W kolejnych wyborach wygrała znowu PRD.

Tomasz Merta, KOSS. Podręcznik i ćwiczenia. Wersja rozszerzona, CEO, Waraszawa 2008, s. 109-110


 DLACZEGO DEMOKRACJA?

Przeczytaj tekst „Dlaczego demokracja?” o dziesięciu najważniejszych, zdaniem Roberta Dahla, zaletach demokracji. Wykonaj polecenia A i B.

 

Dlaczego demokracja?

  1. Demokracja pomaga w uniknięciu rządów okrutnych i podłych autokratów.
  2. Demokracja gwarantuje obywatelom wiele podstawowych praw, jakich niedemokratyczne systemy nie przyznają i nie mogą przyznawać.
  3. Demokracja zapewnia obywatelom większy zakres indywidualnej wolności niż jakakolwiek inna ewentualność ustrojowa.
  4. Demokracja pomaga ludziom w realizowaniu ich podstawowych interesów.
  5. Tylko demokratyczny rząd może zapewnić maksimum możliwości jednostkom, by same decydowały o swoim losie, to znaczy żyły zgodnie z prawami, jakie same wybrały.
  6. Tylko demokratyczny rząd może zapewnić maksymalne możliwości dla bycia odpowiedzialnym moralnie.
  7. Demokracja sprzyja rozwojowi ludzi bardziej niż jakikolwiek inny wyobrażalny ustrój.
  8. Tylko demokratyczny system sprzyja względnie znacznej równości politycznej.
  9. Nowoczesne demokracje przedstawicielskie nie prowadzą między sobą wojen.
  10. Kraje z systemem demokratycznym gospodarczo prosperują lepiej niż kraje z niedemokratycznymi rządami.

Źródło: Robert Dahl, O demokracji, Kraków 2000, s. 58-59

 

A. Wypisz 10 kluczowych pojęć, które się odnoszą do kolejnych punktów ze sformułowanej przez Dahla listy (np. pkt 3 – „wolność”).

1.

 

2.

 

3.

 

4.

 

5.

 

6.

 

7.

 

8.

 

9.

 

10.

 

 

B. Zaprojektuj prosty znak graficzny tego waloru demokracji, który jest ci najbliższy. Możesz wzorować się np. na znakach drogowych lub piktogramach znalezionych w sieci.


 CZY DEMOKRACJA MOŻE BYĆ SKUTECZNA?

Przeciwnicy demokracji uważają często, że najgorsza spośród jej wad jest powolność i brak skuteczności. Skomplikowane procedury sprawiają, że od zgłoszenia pomysłu do jego realizacji mija bardzo wiele czasu. A często dzieje się jeszcze gorzej: do realizacji nigdy nie dochodzi, bo na przykład sprawa utknęła w którejś z niezliczonych parlamentarnych komisji.

Obrońcy demokracji zwracają z kolei uwagę, że powolność w życiu politycznym jest raczej zaletą niż wadą, bo pozwala uniknąć błędów. Co do skuteczności zaś uważają, że demokracja całkiem nieźle radzi sobie z realizacją wyznaczonych celów, np. zachowania pokoju i bezpieczeństwa obywateli. A kiedy trzeba, potrafi działać naprawdę szybko i zdecydowanie. A co ty sadzisz na ten temat? Zilustruj swoją odpowiedź przykładami.


DEMOKRACJA NAJGORSZĄ FORMĄ RZĄDÓW?

Stwierdzono, że demokracja jest najgorszą formą rządu, jeśli nie liczyć wszystkich innych form, których próbowano od czasu do czasu.


Winston Churchill (1874-1965), premier Wielkiej Brytanii

 

  • Jak sądzisz, co Churchill miał na myśli?
  • Dlaczego demokracja nie jest idealną formą rządów?
  • Dlaczego jednak „wszystkie inne formy” są, zdaniem Churchilla, jeszcze gorsze?


Wielu znanych polityków i mężów stanu, w tym także Winston Churchill (na zdjęciu), zapisało się w naszej pamięci dzięki jednemu przemówieniu, a czasem kilku wypowiedzianym słowom.

Rozwiąż nasz quiz „Skrzydlate słowa” 


NAKRĘĆ FILM O DEMOKRACJI

Obejrzyj na YouTube krótkie filmy o demokracji przesłane na konkurs Demokracy Video Challenge i zastanów się, który z nich najbardziej do ciebie przemówił? Dlaczego? Krótko uzasadnij swój wybór.

Wszystkie prace konkursowe można obejrzeć na stronie YouTube: www.youtube.com/democracychallenge, w tym także filmy nakręcone przez uczestników z Polski.


O konkursie

W konkursie Democracy Video Challenge, organizowanym przez YouTube oraz Departament Stanu USA, rokrocznie bierze udział wielu młodych ludzi z całego świata. W 2009 roku zwyciężył Polak, Łukasz Szozda, i w nagrodę pojechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie wspólnie z pięcioma innymi zwycięzcami konkursu odwiedził Nowy Jork, Waszyngton i Hollywood i spotkał się z działaczami na rzecz demokracji i przedstawicielami  amerykańskiej branży filmowej i telewizyjnej. Filmy Łukasza i innych laureatów zostały wyświetlone podczas uroczystego pokazu zorganizowanego przez Motion Picture Association of America.


W 2009 roku pierwszą nagrodę w konkursie „Demokracja to…” zdobył film Łukasza Szozdy.


Demokracja to...

Zobacz również zdjęcia nadesłane przez młodzież na konkurs fotograficzny „Demokracja to…” organizowany przez Ambasadę USA w Warszawie przy współpracy z Centrum Edukacji Obywatelskiej. Zwycięzcą konkursu został Szymon Stec, autor zdjęcia „Demokracja do dialog bez barier”. Najlepsze prace można było oglądać także podczas New Media – New Democracy Forum. Zobacz zdjęcia 


Uwaga! Jeśli któraś z prac cię zainspirowała, sam zrób zdjęcie albo nakręć krótki film o demokracji i prześlij go do nas – opublikujemy go na stronie KOSS online. Możesz też zamieścić film na YouTube i wysłać do nas link


3. Rola konstytucji w państwie

WYBIERZ ĆWICZENIE  CZY ZNASZ KONSTYTUCJĘ RP?  CZY TO JEST ZGODNE Z KONSTYTUCJĄ?  ZASADY USTROJU POLSKIE KONSTYTUCJE  KONSTYTUCJA 3 MAJA 


CZY ZNASZ KONSTYTUCJĘ RP?

Podzielcie się na czteroosobowe zespoły. Każdy członek grupy czyta jeden rozdział Konstytucji RP, a następnie przedstawia go kolegom i zadaje im jedno pytanie sprawdzające, losując osobę, która ma na nie odpowiedzieć.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. 

Preambuła

Rozdział I. Rzeczypospolita

Rozdział II. Wolności prawa i obowiązki człowieka i obywatela

Rozdział III. Źródła prawa

Rozdział IV. Sejm i Senat

Rozdział V. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej

Rozdział VI. Rada Ministrów i administracja rządowa

Rozdział VII. Samorząd terytorialny

Rozdział VIII. Sądy i Trybunały

Rozdział IX. Organy kontroli państwowej i ochrony prawa

Rozdział X. Finanse publiczne

Rozdział XI. Stany nadzwyczajne

Rozdział XII. Zmiana Konstytucji

Rozdział XIII. Przepisy przejściowe i końcowe


CZY TO JEST ZGODNE Z KONSTYTUCJĄ?

Podzielcie się na 3-4 zespoły o nieparzystej liczbie członków. Wyobraźcie sobie, że jesteście sędziami Trybunału Konstytucyjnego. Waszym zadaniem będzie zbadanie zgodności z Konstytucją RP trzech dokumentów. Zapoznajcie się z treścią fikcyjnej ustawy, umowy międzynarodowej i programu partii oraz z artykułami 13, 61, 70 i 74 Konstytucji RP Przedyskutujcie w grupie zgodność z konstytucją rozpatrywanych „aktów prawnych”, przegłosujcie orzeczenie, a następnie ogłoście je wraz z uzasadnieniem. Porównajcie orzeczenia poszczególnych zespołów.
 

Ustawa o wprowadzeniu częściowej odpłatności za usługi edukacyjne

Art. 11.1. Za naukę w gimnazjum pobierana będzie opłata pokrywająca połowę kosztów nauki ucznia w szkole. 2. Wysokość opłaty ustali minister edukacji narodowej w odrębnym rozporządzeniu.
 

Umowa między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Czeską w sprawie ochrony środowiska na terenach przygranicznych

8. Informacje o stanie środowiska i jego ochronie na terenach przygranicznych mogą zostać utajnione ze względu na bezpieczeństwo i ważne interesy gospodarcze obu państw.

9. Decyzje w sprawie utajnienia informacji podejmują starostowie przygranicznych powiatów.


Program Nowej Partii Robotniczej

4.1. Nowa Partia Robotnicza uważa obecny demokratyczny porządek ustrojowy za zły i stawia sobie za cel jego obalenie.

   2. W walce o wyzwolenie klasy robotniczej i usunięcie kapitalistycznego wyzysku Nowa Partia Robotnicza ma prawo stosować wszystkie dostępne środki, zarówno parlamentarne, jak i rewolucyjne.

   3. Nowa Partia Robotnicza potępia używanie siły przez burżuazyjne państwo. NPR nie wyrzeka się jednak stosowania przemocy dla ochrony zagrożonych interesów klasy robotniczej i wprowadzenia bezklasowego społeczeństwa.


ZASADY USTROJU

Znajdź w pierwszym rozdziale Konstytucji RP artykuły, w których zapisane zostały fundamentalne zasady państwa demokratycznego: zasada suwerenności, trójpodziału władz oraz rządów prawa. Zastanów się, na jakich innych zasadach opiera się państwo, w którym żyjesz.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. 

Rozdział I. Rzeczypospolita


POLSKIE KONSTYTUCJE

Poznaj historię polskich konstytucji.
 

Pierwszą polską konstytucją był właściwie zbiór różnego rodzaju przywilejów szlacheckich - ogłaszając je, władcy ograniczali swoją władzę, podporządkowując się pewnym prawnym regułom. Co ciekawe, sposób jej powstawania przypominał kształtowanie się angielskiej „niepisanej” konstytucji, która do dziś składa się z wielu historycznych dokumentów. Ta nieformalna polska konstytucja swój najpełniejszy wyraz znalazła w artykułach henrykowskich. Każdy król polski, poczynając od Henryka Walezego (od niego wywodzi się nazwa dokumentu), musiał zobowiązać się do ich przestrzegania.

Pierwszą formalnie uchwaloną konstytucją była Konstytucja 3 maja (1791 r.). Była to druga - po amerykańskiej - konstytucja na świecie. Zakładała zniesienie liberum veto i wzmocnienie władzy królewskiej, jednak nigdy nie weszła w życie, bo wkrótce po jej uchwaleniu Rzeczpospolita utraciła niepodległość. W okresie zaborów swoje konstytucje miały także Królestwo Polskie i Księstwo Warszawskie.

Po odzyskaniu niepodległości w 1919 r. Sejm uchwalił tak zwaną małą konstytucję, która ustalała jedynie kompetencje poszczególnych organów władzy oraz relacje między nimi. Dopiero w 1921 r. przyjęta została pełna konstytucja, zwana od miesiąca, w którym ją uchwalono, marcową. Ustanowiła ona parlamentarny system rządów i zagwarantowała szeroki zakres praw obywatelskich.

Po przejęciu władzy przez Józefa Piłsudskiego w zamachu majowym (1926 r.) związany z nim obóz polityczny dążył do ograniczenia kompetencji parlamentu i w 1935 r. doprowadził do uchwalenia konstytucji kwietniowej, w której najważniejsze uprawnienia znalazły się w rękach prezydenta.

Po zakończeniu drugiej wojny światowej władzę w Polsce przejęła w bezprawny sposób partia komunistyczna. Dokonała ona całkowitej zmiany ustroju państwa, opierając się na totalitarnych rozwiązaniach przyjętych w Związku Radzieckim. Ten nowy ustrój znalazł swoje odzwierciedlenie w Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 1952 r. (zastąpiła ona małą konstytucję z 1947 r).

Porozumienia Okrągłego Stołu i wybory 4.06.1989 r. rozpoczęły proces przywracania demokracji w Polsce. W 1992 r. polski parlament przyjął kolejną w naszej historii małą konstytucję, określającą jedynie kompetencje władz. 2 kwietnia 1997 r. Zgromadzenie Narodowe uchwaliło nową konstytucję, która została następnie zatwierdzona w ogólnonarodowym referendum.


KONSTYTUCJA 3 MAJA


Uchwalenie Konstytucji 3 Maja, obraz Kazimierza Wojniakowskiego (1771 aut 1772-1812) z 1806 r., olej na płótnie, 123,5 x 179 ; 154 x 209 x 10 [w ramie], Muzeum Narodowe w Warszawie

Przeczytaj „Ekspresową historię polskich konstytucji” (do pobrania na dole strony). Przypomnij sobie, czego się nauczyłeś/nauczyłaś na lekcji historii i odpowiedz na poniższe pytanie.

Konstytucję 3 maja uchwalono w 1791 roku w atmosferze zamachu stanu, wprowadzając zapisy całkowicie zmieniające dotychczasowe zasady gry politycznej. Spośród wymienionych poniżej zapisów wybierz trzy i uzasadnij ich wpływ na funkcjonowanie państwa.

  • wprowadzenie trójpodziału władzy – ustawodawczej (dwuizbowy parlament), wykonawczej (król) i sądowniczej
  • przyznanie mieszczanom miast królewskich nietykalności osobistej, prawa nabywania ziemi, dostępu do urzędów, godności i stopni wojskowych
  • zniesienie liberum veto
  • uznanie katolicyzmu za religię panującą
  • wprowadzenie stałych podatków
  • ustanowienie dziedziczności tronu
  • wprowadzenie zasady zwoływania sejmów zwykłych co dwa lata.

4. Zasady ustroju Polski

WYBIERZ ĆWICZENIE  TRÓJPODZIAŁ WŁADZY  JAKIEJ WŁADZY TU BRAKUJE?  KONKURS! CZY TO JEST ZGODNE Z PRAWEM? 


TRÓJPODZIAŁ WŁADZY

Przyjrzyj się uważnie zamieszczonemu poniżej rysunkowi. Wykonaj w domu podobną ilustrację, ukazującą trójpodział władzy w Polsce oraz innym wybranym kraju. Może to być rysunek tuszem, kredkami, flamastrami, kolaż itp.

Rys. Julian Bohdanowicz

JAKIEJ WŁADZY TU BRAKUJE?

Podzielcie się na trzy grupy. Każda grupa zapozna się z sytuacją, która miała miejsce w jednym z trzech państw. Zastanówcie się nad przedstawionymi zdarzeniami i spróbujcie odpowiedzieć na zamieszczone pod tekstem pytanie. Wybierzcie reprezentanta, który przedstawi klasie wasz przypadek i odpowie na pytania. Pamiętajcie o poparciu swoich wypowiedzi przykładami.

 

GRUPA A

Sto lat temu w Republice Dżudo grupka wynalazców zaczęta konstruować samochody. To wygodne urządzenie stało się po paru latach bardzo popularne. Wraz ze zwiększeniem się liczby samochodów pojawiły się również i kłopoty. Żandarmeria i sądy pozostawały bezradne wobec negatywnych zjawisk wywołanych używaniem nowego wynalazku, jako że parlament zajęty przygotowaniami do Wielkiej Zimowej Olimpiady Kontynentalnej nie znalazł czasu, aby opracować nowe „samochodowe“ prawo. Ograniczył się tylko do przypomnienia najważniejszych zapisów „Prawa o noszeniu worków na drogach“ z 1706 roku.

Czy sądzicie, że wprowadzenie nowych praw jest zadaniem pilnym? Jak moglibyście to uzasadnić? Podajcie przykład jakiejś trudnej sytuacji, będącej skutkiem braku funkcjonowania odpowiedniej władzy w tym państwie.

 

GRUPA B

Sto lat temu w Demokratycznej Federacji Oszczędnii zdecydowano się na poważny wydatek. Zakupiono 10000 sztuk nowego wynalazku: samochodu. Równocześnie z Królestwa Automobilu sprowadzono także nowoczesny kodeks drogowy. Na koniec wyłożono znaczną sumę na przeszkolenie sędziów Sądu Samochodowego. Gdy jednak przyszło do wydania kolejnych pieniędzy - na policję drogową - większość obywateli zaprotestowała. „Nie wszyscy mamy samochody“ - argumentowano - „a wszyscy ponosimy związane z nimi wydatki!“. Tak więc powołania policji zaniechano.

Czy spodziewacie się, że rozwój motoryzacji w Oszczędnii będzie przebiegał bez zakłóceń? Podajcie przykład jakiejś trudnej sytuacji czekającej obywateli tego państwa.

 

GRUPA C

W Cesarstwie Słusznej Drogi pojawiły się sto lat temu pierwsze samochody. Cesarz polecił opracować kodeks samochodowy, a następnie wyszkolić funkcjonariuszy policji drogowej. Już po roku mnóstwo patroli wyruszyło na drogi, aby ścigać i skazywać samochodowych przestępców. Do policjantów zwracali się również sami kierowcy, mający pretensje do innych kierowców, piesi zanosili skargi na posiadaczy samochodów itd. Dzielni policjanci wydali wiele wyroków skazujących.

Czy taka rola policji drogowej wydaje się wam właściwa? Wymyślcie jakąś sytuację na poparcie waszego zdania w tej sprawie.


 KONKURS! CZY TO JEST ZGODNE Z PRAWEM?

Poniżej opisano siedem fikcyjnych sytuacji. Zastanówcie się w parach, czy mogłyby się one zdarzyć w państwie praworządnym, szanującym zasadę trójpodziału władzy. Spróbujcie uzasadnić każda odpowiedź. Zwycięska para, która najlepiej wywiąże się ze swojego zadania, otrzymuje w nagrodę „Medal Monteskiusza”.

  1. Sąd uniewinnił osobę oskarżoną o obrazę prezydenta, ale premier zmienił tę decyzję.
  2. Sąd uniewinnił oskarżonego w procesie o kradzież, mimo że oskarżony odmówił składania zeznań.
  3. Parlament uchwalił ustawę znoszącą karę śmierci, choć rząd był temu zdecydowanie przeciwny.
  4. Policjant zdecydował, że kierowca, który prowadził auto w stanie nietrzeźwym, musi oddać je na potrzeby miejscowego przedszkola.
  5. Wyborcy odwołali sędziów sądu okręgowego, gdyż ci nie chcieli wydawać wyroków zgodnych z ich oczekiwaniami.
  6. Rząd zmienił uchwaloną przez parlament ustawę budżetową, gdyż zabrakło pieniędzy na potrzeby administracji państwowej.
  7. Sędziowie uchwalili, że w związku z niesprawnym funkcjonowaniem prokuratury i policji sami zajmą się ściganiem przestępców.

5. Jak działa parlament?

WYBIERZ ĆWICZENIE  JAK NARODZIŁ SIĘ PARLAMENT?  PARLAMENTY LICZY SIĘ KAŻDY GŁOS  SEJM, SENAT I INNI  SALA OBRAD  DWA SPOSOBY  UCHWALAMY USTAWĘ  WAŻNE GŁOSOWANIE 



 Na zdjęciu: Sala sejmowa w okresie międzywojenny. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

JAK NARODZIŁ SIĘ PARLAMENT?

Czy wiesz, kiedy narodził się parlament w Anglii, Francji, Niemczech, Hiszpanii czy na Węgrzech? A kiedy nastąpił rozwój polskiego parlamentaryzmu?

Większość zgromadzeń stanowych w Europie kształtowała się między XIII a początkiem XVI w. Od 1265 r. obradował parlament angielski, w 1302 r. zebrały się po raz pierwszy francuskie Stany Generalne. W XIII w. powstały też sejmy krajowe (Landtagi) w Niemczech, choć na pojawienie się sejmu Rzeszy (Reichstagu) przyszło poczekać do końca XV w. Na przełomie XII i XIII w. ukonstytuowały się hiszpańskie Kortezy, w końcu XIII w., za panowania Andrzeja III, zebrał się też po raz pierwszy sejm ogólnowęgierski. Rozwój polskiego parlamentaryzmu nastąpił w wieku XV. Znacznie później - w 1549 r. - w Rosji ukonstytuował się Sobór Ziemski.

Czy wiesz, że...

W latach 1925-1928 wzniesiono kompleks gmachów Sejmu i Senatu przy ul. Wiejskiej w Warszawie. Odtąd w tym miejscu odbywają się obrady plenarne Sejmu. 


 PARLAMENTY

Pracując w parach, postarajcie się wymienić jak najwięcej informacji o polskim parlamencie, a następnie je uporządkujcie. Czy jest on jedno-, czy dwuizbowy? Według jakich zasad jest wybierany? Ilu posłów liczy Sejm, a ilu senatorów Senat? Kto sprawuje obecnie funkcję marszałka Sejmu, a kto jest marszałkiem Senatu? Czy w innych krajach  też istnieją parlamenty? W jakich? 

Zobacz powiększenie schematu


LICZY SIĘ KAŻDY GŁOS

Co każdy wyborca wiedzieć powinien? Oczywiście, przede wszystkim, na kogo zamierza zagłosować… Jest jednak trochę rzeczy, które powinien wiedzieć o samych wyborach parlamentarnych.

 

Po pierwsze: Jak głosujemy?

Parlament to organ władzy ustawodawczej. Polski parlament składa się z dwóch izb: Sejmu i Senatu. Jest wybierany według następujących zasad:

  • głosować mogą wszystkie osoby, które: mają obywatelstwo polskie, ukończyły 18 lat, nie są ubezwłasnowolnione albo pozbawione praw obywatelskich (wybory powszechne);
  • każdy wyborca ma jeden równoważny głos (wybory równe);
  • głosowanie jest obowiązkowo tajne – nikt nie ma prawa wiedzieć, na kogo głosuje wyborca (wybory odbywają się w głosowaniu tajnym);
  • każdy wyborca głosuje bezpośrednio na kandydatów do parlamentu (wybory bezpośrednie).

Wybory do Sejmu są powszechne, bezpośrednie, równe, tajne i proporcjonalne (proporcjonalność oznacza, że liczba mandatów przyznana partii w danym okręgu wyborczym powinna być proporcjonalna do liczby głosów, którą jej lista uzyskała w wyborach), dlatego często bywają nazywane pięcioprzymiotnikowymi. Natomiast wybory do Senatu zgodnie z konstytucją są jedynie powszechne, bepośrednie i tajne

 

Po drugie: Kto może głosować, a kto zostać wybrany?

Rozróżnia się dwa rodzaje prawa wyborczego:

  • Czynne – prawo głosowania w wyborach parlamentarnych, prezydenckich, samorządowych i w referendach. Prawo to przysługuje wszystkim obywatelom polskim, którzy ukończyli 18 lat.
  • Bierne – prawo do kandydowania w wyborach i bycia wybranym. W Polsce, aby kandydować do Sejmu, trzeba mieć ukończone 21 lat, do Senatu – 30 lat, na prezydenta – 35 lat. Tylko do rady gminy, powiatu i województwa można kandydować od razu, po ukończeniu 18 lat.

 

Po trzecie: Kto może zgłaszać kandydatów w wyborach parlamentarnych?

Prawo zgłaszania kandydatów do parlamentu mają wszyscy obywatele, partie polityczne i związki zawodowe. Sejm liczy 460 posłów, a Senat 100 senatorów. Poszczególnych posłów bądź senatorów wybiera się w okręgach wyborczych, na które zostało podzielone terytorium całego kraju.

 

Po czwarte: Co mówi ordynacja wyborcza?

W Polsce wybory do Sejmu i Senatu zarządza prezydent. Wybory odbywają się w okręgach wyborczych – ich liczbę i granice określa załącznik nr 1 do Kodeksu wyborczego. Okręgi dzielą się na obwody głosowania – w obwodowym lokalu wyborczym głosują wyborcy mieszkający na terenie obwodu.

Wybory poprzedza kampania wyborcza. Kończy się ona 24 godziny przed dniem wyborów (tzw. cisza przedwyborcza). Wybory przeprowadzają obwodowe komisje wyborcze. Po zamknięciu lokali wyborczych przekazują one obliczone wyniki do komisji okręgowych, które sumują je, ustalając wyniki w całym okręgu. Wyniki te są z kolei przekazywane do Państwowej Komisji Wyborczej. Oblicza ona, jakie były rezultaty głosowania w całym kraju, i stwierdza, które z partii zdołały pokonać próg wyborczy. Na podstawie tych informacji okręgowe komisje wyborcze dokonują podziału mandatów w swoich okręgach. Po zakończeniu tej procedury Państwowa Komisja Wyborcza ogłasza oficjalne rezultaty wyborów.

Nie jest to jednak jeszcze koniec pracy komitetów wyborczych. Muszą one przygotować sprawozdanie finansowe, wyjaśniające, jakie środki otrzymały na kampanię wyborczą i jak je wydały. Od złożenia bezbłędnego sprawozdania finansowego uzależniona jest refundacja wydatków poniesionych przez poszczególne komitety wyborcze.

 

Po piąte: Według jakiej zasady ustalane są wyniki wyborów?

Istnieją dwie główne zasady głosowania w wyborach do parlamentu. Pierwsza – większościowa – polega na tym, że o wyborze danej osoby spośród kandydatów zgłoszonych w okręgu rozstrzyga to, który z nich uzyskał największą liczbę głosów. W Polsce charakter większościowy mają wybory do Senatu.

Druga zasada – proporcjonalna – zakłada procentowy podział mandatów zgodnie z uzyskanym poparciem wyborców. Wybory do Sejmu RP są proporcjonalne, choć w trosce o to, by do parlamentu nie dostawało się zbyt wiele małych partii, wprowadzono próg wyborczy, czyli wymóg uzyskania w skali kraju co najmniej 5 proc. głosów (w przypadku koalicji 8 proc. głosów), by partia mogła uzyskać mandat.

 

Po szóste: Jak oblicza się wyniki wyborów?

W Polsce stosuje się najczęściej metodę d’Hondta premiującą duże ugrupowania. W metodzie tej liczbę głosów uzyskanych przez poszczególne partie dzieli się przez kolejne liczby naturalne (1, 2, 3 itd.). Następnie z powstałej w ten sposób tablicy ilorazów wybiera się tyle największych liczb, ile jest w danym okręgu miejsc do podziału. W wyborach do Sejmu w 2001 roku wykorzystano jednak metodę Sainte-Lague’a. Przypomina ona system d’Hondta, ale premiuje raczej średnie, a nie duże ugrupowania. Żeby uświadomić sobie, jak wielkie znaczenie ma wybór metody obliczania głosów, wystarczy powiedzieć, że gdyby w wyborach 2015 roku używano tej metody, PiS nie miałoby większości miejsc w parlamencie i nie mogłoby samodzielnie utworzyć rządu.

 

Po siódme: Jak głosować?

  • Poznaj różnych kandydatów, zorientuj się, kim są, co do tej pory robili, kto ich popiera, z jakimi ugrupowaniami są związani i z jakiej listy startują.
  • Zastanów się, jakie warunki powinien spełniać kandydat na dane stanowisko (skuteczność? doświadczenie? wykształcenie? uczciwość?) i szukaj takich osób, które najbardziej odpowiadają tym wymogom.
  • Przeczytaj hasła, obejrzyj ulotki (najlepiej także programy wyborcze) i sprawdź, co ci się w nich podoba, a co budzi twoje wątpliwości. Bądź czujny/czujna, zwłaszcza jeśli składają wielkie obietnice…
  • Rozmawiaj na temat wyborów, kandydatów i programów ze znajomymi, rodzicami, przyjaciółmi. Poznasz ich opinie, dowiesz się nowych rzeczy o kandydatach i sam/sama lepiej zrozumiesz swoje stanowisko.
  • Nawet jeśli żaden z kandydatów nie wydaje ci się idealny, idź na wybory. Jeśli nie głosujesz, to w pewnym sensie też głosujesz, gdyż zwiększasz szanse kandydatów, których sam/sama nigdy byś nie poparł/poparła!

Uwaga: Przed wyborami polskie organizacje pozarządowe i media starają się pomóc poznać kandydatów i ich programy, by wyborca mógł podjąć racjonalną decyzję. Zajrzyj do „Latarnika Wyborczego” i sprawdź, jak to robi CEO.

 

Po ósme: Dlaczego wybory są ważne?

Żyjemy dziś w kraju demokratycznym. Rządzą w nim politycy, których sami wybieramy. Dlatego tak ważne jest, aby brać udział w wyborach. Osoby, które nie głosowały, nie powinny narzekać na władze – przecież mogły mieć wpływ na ich wybór. Tłumaczenie, że polityka ich nie interesuje, że wszyscy kandydaci są nieodpowiedni albo że głos wyborczy i tak się nie liczy, nie ma sensu. Niektórym po prostu nie chce się głosować! „Demokracja to władza ludu, ale nie z pewności tych, którzy zostają w domu” – napisał Tomasz Merta i miał z pewnością rację. 

 

Po dziewiąte i ostatnie: W demokracji nie ma rzeczy ważniejszej od głosu obywatela i obywatelki, więc IDŹ NA WYBORY!

 

Opracowano na podstawie podręcznika KOSS (Kształcenie Obywatelskie w Szkole Samorządowej). Wiedza o społeczeństwie w szkole podstawowej
oraz Przewodnika obywatelskiego. Wiedza o społeczeństwie w liceum i technikum - zakres podstawowy. Część 1


SEJM, SENAT I INNI

Posługując się schematem, a także tekstem konstytucji uzupełnij zamieszczone poniżej opisy kompetencji poszczególnych organów władzy w procesie ustawodawczym.

SEJM

  • jego członkowie (posłowie) posiadają inicjatywę ustawodawczą, czyli mogą składać projekty ustaw;
  • przekazuje uchwaloną ustawę Senatowi.

SENAT

  • przyjmuje ustawę bądź ją odrzuca (propozycje Senatu muszą być poddane pod głosowanie w Sejmie).

PREZYDENT

  • podpisuje ustawy przyjęte przez parlament;
  • może odmówić podpisania ustawy (prawo weta) i z umotywowanym wnioskiem przekazać ją Sejmowi do ponownego rozpatrzenia;

RZĄD

  • posiada inicjatywę ustawodawczą.

TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY

  • orzeka w sprawach zgodności ustaw z konstytucją, zgodności przepisów prawnych wydawanych przez centralne organy państwowe z konstytucją, ustawami oraz umowami międzynarodowymi.

Zobacz powiększenie schematu


SALA OBRAD

Przyjrzyjcie się schematowi sali obrad Sejmu. Wykonajcie poniższe ćwiczenia.

A. Jeśli to możliwe, ustawcie podobnie stoliki w klasie. Podzielcie się rolami: marszałka Sejmu i wicemarszałków, prezydenta, premiera i członków rządu, dyplomatów, dziennikarzy. 

B.  A teraz podzielcie się na dwie nierówne grupy. Mniejsza grupa reprezentować będzie posłanki w polskim parlamencie, a większa posłów. Grupa posłanek ma przedstawić swoją propozycję, jak można wprowadzić równość płci w Sejmie i ją uzasadnić. Grupa posłów powinna przygotować swoje stanowisko i odnieść się do zgłoszonych przez kobiecą mniejszość oczekiwań. Spróbujcie rozstrzygnąć, czy polityczna równość jest w parlamencie możliwa.   


 Tak wygląda układ miejsc na sali obrad Sejmu RP. Obrady parlamentu są otwarte, co oznacza, że każdy obywatel może im się przysłuchiwać.


DWA SPOSOBY

Poznałeś dwa sposoby wybierania posłów (patrz: podręcznik s. 218). Który z nich:

a) silniej wiąże posła z mieszkańcami okręgu?

b) utrudnia wejście do parlamentu dużej liczby niewielkich partii?

c) odzwierciedla zróżnicowanie poglądów obywateli?


UCHWALAMY USTAWĘ

Weźmiecie teraz udział w grze symulacyjnej, która ilustruje sposób uchwalania ustaw w Polsce. Wejdziecie w rolę przedstawicieli poszczególnych organów władzy, uczestniczących w tej procedurze (patrz poniżej). Zachowajcie następujące proporcje:

  • prezydent – 1 osoba + 1 doradca (ew. 2);
  • rząd – nie więcej niż 6-7 osób;
  • Sejm – 3/4 pozostałych uczniów podzielonych na 2 komisje sejmowe;
  • Senat – reszta uczniów.

Zapoznajcie się ze wskazówkami oraz krótkim opisem kolejnych kroków symulacji, a następnie przygotujcie się do udziału w grze. Żadna z faz gry symulacyjnej nie powinna trwać dłużej niż 5 minut. Ważne jest też, by pierwotny projekt ustawy opracowany przez rząd nie był długi ani skomplikowany! Pomocą służyć Wam będzie schemat  Jak powstaje ustawa? 

ROLE W GRZE SYMULACYJNEJ

………………………………………………..

(imię i nazwisko)

MARSZAŁEK SEJMU

………………………………………………..

(imię i nazwisko)

PRZEWODNICZĄCY KOMISJI SEJMOWEJ

……………………………………………….
(imię i nazwisko)

MARSZAŁEK SENATU

………………………………………………..

(imię i nazwisko)

PREZYDENT

………………………………………………..

(imię i nazwisko)

PREMIER

………………………………………………..

(imię i nazwisko)

CZŁONEK RADY MINISTRÓW

………………………………………………..

(imię i nazwisko)

POSEŁ

………………………………………………..

(imię i nazwisko)

DORADCA

………………………………………………..

(imię i nazwisko)

SENATOR

 

A. MARSZAŁEK SEJMU

Wybierz spośród posłów swojego sekretarza, który będzie ci pomagał w pełnieniu obowiązków. Kiedy wpłynie do ciebie wniosek ustawodawczy (projekt ustawy – czyli propozycja prawnego uregulowania problemu), przekaż go odpowiednim komisjom. Do zadań komisji należy wydanie opinii o projekcie ustawy. Kiedy projekt powróci z komisji, rozpocznij obrady „Sejmu”. Masz pilnować porządku, tj. udzielać posłom głosu (a także w uzasadnionych sytuacjach go odbierać) oraz zamykać dyskusję. Kiedy „Sejm” podejmie decyzję, czyli w jawnym głosowaniu zaakceptuje ustawę, podpisujesz ją i kierujesz do „Senatu”, a przyjętą przez „Sejm” i „Senat” ustawę przedstawiasz prezydentowi do podpisu. Jeśli „Senat” wprowadzi do ustawy swoje poprawki, poddajesz je pod głosowanie „Sejmu” i dopiero potem przesyłasz ustawę do prezydenta.

 

B. PRZEWODNICZĄCY KOMISJI SEJMOWEJ

Zostałeś wybrany, aby pokierować pracami komisji sejmowej, która ocenia projekt ustawy. Prowadzisz zebranie, podczas którego zadaniem członków komisji będzie zaopiniowanie propozycji wnioskodawcy. Po naradzie przedstawiasz „Sejmowi” efekt pracy komisji. Pamiętaj, że wnioski komisji muszą być poparte przekonującymi argumentami.

 

C. MARSZAŁEK SENATU

Twoim zadaniem jest rozpatrzenie projektu ustawy wypływającego z „Sejmu”. Prowadzisz obrady „Senatu” (tj. udzielasz i odbierasz senatorom głos oraz zamykasz dyskusję), na których przyjmujecie lub odrzucacie ustawę uchwaloną przez „Sejm” albo wprowadzacie ewentualne poprawki. Po głosowaniu ogłaszasz jego wyniki. Podjętą uchwałę podpisujesz i przesyłasz marszałkowi „Sejmu”.

 

D. PREZYDENT

Przed podjęciem decyzji, czy podpisać ustawę, powinieneś przeanalizować jej treść. Możesz przysłuchiwać się pracy „Sejmu”. Pamiętaj, że możesz odmówić podpisania ustawy, przekazując ją „Sejmowi” do ponownego rozpatrzenia lub występując do „Trybunału Konstytucyjnego” z zapytaniem, czy jest zgodna z konstytucją (nie możesz jednak zrobić obu tych rzeczy – musisz się na coś zdecydować!).

 

E. PREMIER I CZŁONKOWIE RZĄDU

Waszym pierwszym zadaniem jest sformułowanie projektu ustawy. W projekcie ustawy musicie napisać, skąd „rząd” weźmie środki na zrealizowanie zawartych w niej postanowień. Pamiętajcie, że:

  • macie swoich sojuszników w „Sejmie”;
  • możecie wprowadzić własne poprawki do projektu;
  • możecie uczestniczyć w posiedzeniach „Sejmu”, gdyż – jak zakładamy – jesteście wszyscy także posłami (choć w rzeczywistości nie jest to regułą).

 

F. POSEŁ/SENATOR

Uczestniczysz w posiedzeniach „Sejmu”/„Senatu”. Możesz zabierać głos, bierzesz udział w głosowaniu, możesz pracować w komisjach sejmowych/senackich, wolno ci zgłaszać poprawki do projektów ustaw.

 

G. SĘDZIA TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO

Jest to rola dla nauczyciela. W swojej ocenie ustawy powinien kierować się zapisami zawartymi w Konstytucji.

 

FAZY GRY SYMULACYJNEJ

  • opracowanie przez rząd projektu ustawy;
  • przekazanie go marszałkowi „Sejmu”, który przesyła go do komisji;
  • opracowanie opinii o projekcie przez komisje sejmowe;
  • debata sejmowa nad projektem;
  • uchwalenie ustawy przez „Sejm” w drodze głosowania;
  • przesłanie jej do „Senatu”, który może zgłosić propozycje dokonania zmian w ustawie, odrzucić ustawę w całości lub przyjąć bez zastrzeżeń;
  • powrót ustawy do „Sejmu”, który może nie przyjąć uchwały „Senatu”, odrzucającej ustawę lub wprowadzającej poprawki;
  • przekazanie ustawy „prezydentowi” do podpisu i ewentualne przesłanie do „Trybunału Konstytucyjnego” z prośbą o opinię;
  • podpisanie ustawy przez „prezydenta” i zarządzenie ogłoszenia jej w Dzienniku Ustaw.


70. posiedzenie Sejmu RP. Zobacz inne transmisje na żywo


WAŻNE GŁOSOWANIE

Na podstawie prasy lub internetu (koniecznie różnych gazet i portali) prześledźcie, jak podejmowano decyzje w polskim Sejmie w wybranej sprawie o dużym znaczeniu, np. Kodeks wyborczy oraz niektórych innych ustaw, ustawy budżetowej na 2023 rok, wotum nieufności do ministra lub innej ważnej ustawy. Podzielcie się na kilkuosobowe zespoły. Rozpocznijcie swoją pracę od ustalenia, które partie tworzą aktualnie koalicję rządową, a które są w opozycji, a następnie odtwórzcie proces podejmowania decyzji w Sejmie. Jakie były proponowane rozwiązania, z jakich przyczyn wynikały różnice stanowisk poszczególnych klubów w tej sprawie? Jakie były wyniki głosowania?


 Zobacz powiększenie schematu

6. Prezydent i rząd, czyli władza wykonawcza w Polsce

WYBIERZ ĆWICZENIE  ILE RZĄDÓW?  DWA SYSTEMY RZĄDÓW: PREZYDENCKI I PARLAMENTARNY  PREZYDENT CZY PARLAMENT?  ŹLE SIĘ DZIEJE  A JAK JEST U NAS?  WOBEC BOGA I HISTORII  


ILE RZĄDÓW?

Na podstawie zamieszczonego w naszym serwisie internetowym „Kalendarium” określ, ile rządów upadło od wyborów w czerwcu 1989 r. Czy to dużo, czy mało? Który sprawował władzę najdłużej?


DWA SYSTEMY RZĄDÓW: PREZYDENCKI I PARLAMENTARNY

Zapoznaj się z poniższymi schematami. Zastanów się, czym się różnią, i spróbuj odpowiedzieć na pytania:

  • Kto i w jaki sposób jest wybierany?
  • Kto mianuje rząd?
  • Kto może odwołać rząd?

 

A. SYSTEM PREZYDENCKI

W systemie prezydenckim najważniejszą osobą, czyli głową państwa, jest prezydent, którego wybierają wszyscy obywatele. Prezydent powołuje i odwołuje swoich współpracowników, ministrów, którzy tworzą z nim rząd. Prezydent jest szefem rządu. Wszystkie decyzje prezydenta muszą być jednak zgodne z prawem, które uchwala parlament.

 

B. SYSTEM PARLAMENTARNY

W systemie parlamentarnym formalnie głową państwa jest prezydent (lub monarcha), ale najczęściej nie jest on wybierany w wyborach powszechnych, lecz przez parlament. Faktyczną władzę wykonawczą sprawują rząd i premier. Rząd musi się cieszyć zaufaniem parlamentarnej większości, która popiera jego program.

 

STANY ZJEDNOCZONE

Stany Zjednoczone to państwo federacyjne o prezydenckim systemie rządów. Nie ma tu osobnej funkcji premiera - prezydent bezpośrednio rządzi krajem z pomocą powołanego przez siebie i zatwierdzonego przez Senat gabinetu. W skład gabinetu wchodzą sekretarze odpowiadający za różne departamenty (są oni odpowiednikami polskich ministrów) - np. sekretarz stanu zajmuje się polityką zagraniczną, sekretarz obrony armią itp. Prezydent Stanów Zjednoczonych wybierany jest na czteroletnią kadencję w wyborach powszechnych. Swój urząd może pełnić przez dwie kadencje. Ma bardzo szerokie uprawnienia, może samodzielnie podejmować wiele decyzji, blokować działania parlamentu, jest także szefem amerykańskich sił zbrojnych. Władzę ustawodawczą w Stanach Zjednoczonych sprawuje Kongres. Składa się on z dwóch izb: Izby Reprezentantów i Senatu.

 

WIELKA BRYTANIA

Wielka Brytania jest dziedziczną monarchią, w ramach której funkcjonuje jednak system parlamentarno-gabinetowy. Głową państwa jest król (królowa) - formalnie dysponuje on poważnymi kompetencjami (np. decyduje o momencie zakończenia kadencji parlamentu i rozpisaniu nowych wyborów), w praktyce jednak są one realizowane przez premiera i jego gabinet (czyli rząd). Tak więc w Wielkiej Brytanii obowiązuje zasada: król panuje, ale nie rządzi. Centralne miejsce w brytyjskim systemie władz zajmuje parlament. Choć składa się on z dwóch izb - Izby Lordów i Izby Gmin - to jednak obecnie wszystkie istotne decyzje podejmuje Izba Gmin. Zasiadający w niej posłowie należą najczęściej do dwóch głównych partii - Partii Konserwatywnej lub Partii Pracy. Zgodnie z tradycją Izba Gmin wybiera na premiera przywódcę zwycięskiej partii, natomiast partia pokonana w wyborach staje się opozycją. Władza wykonawcza - premier wraz ze swym rządem - odpowiada za swoje decyzje przed parlamentem.


Parlament, a szczególnie jego niższa izba - Izba Gmin podejmuje najważniejsze dla kraju decyzje. Co ciekawe, zgodnie z tradycją sala posiedzeń Izby Gmin jest za mała, żeby pomieścić równocześnie wszystkich posłów. Gdy odbywają się ważne głosowania, na sali robi się więc bardzo tłoczno.


PREZYDENT CZY PARLAMENT?

Podzielcie następujące państwa zgodnie z istniejącymi w nich systemami rządów (parlamentarny prezydencki lub mieszany):

  • Brazylia,
  • Czechy,
  • Finlandia,
  • Indie,
  • Japonia,
  • Meksyk,
  • Niemcy,
  • Portugalia,
  • Rosja,
  • Stany Zjednoczone,
  • Wielka Brytania,
  • Włochy.

Niektóre informacje znajdziecie w tekście poniżej, „Kto tu rządzi – prezydent czy parlament?”, pozostałych musicie poszukać w wydawnictwach encyklopedycznych lub spytać nauczyciela.

Kto tu rządzi – prezydent czy parlament?

Trójpodział władz – władza ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza – charakterystyczny dla współczesnych państw demokratycznych może być realizowany w bardzo różny sposób. Nie ma jednego obowiązującego modelu organizacji władz centralnych – bardzo dużo zależy tu od historii, tradycji i kultury danego kraju. Są więc państwa, gdzie najsilniejszą pozycję ma parlament, i takie, gdzie ogromnie ważną rolę odgrywa prezydent.

Zależnie od istniejących relacji między władzą ustawodawczą i wykonawczą możemy wyróżnić trzy podstawowe rozwiązania. System, w którym zasadnicze znaczenie ma parlament – nie tylko stanowi on prawa, ale także powołuje i odwołuje rząd – nazywamy systemem parlamentarnym (albo parlamentarno-gabinetowym). Przykładem takiego rozwiązania mogą być Włochy. W systemie parlamentarnym prezydent (najczęściej wybierany przez parlament) ma jedynie formalne i symboliczne uprawnienia – uczestniczy w uroczystościach państwowych, przyjmuje ambasadorów obcych krajów, przyznaje odznaczenia, nie ma jednak istotnego wpływu na politykę.

Model, w którym rząd zależny jest przede wszystkim od prezydenta, określa się jako system prezydencki. W Stanach Zjednoczonych prezydent (wybierany w wyborach powszechnych) jest zarazem szefem rządu i bezpośrednio kieruje pracą wszystkich resortów. W systemie prezydenckim parlament ma niewielki wpływ na bieżące kierowanie krajem – zachowuje jednak uprawnienia kontrolne wobec prezydenta (przede wszystkim strzeże państwowej kasy).

Z przykładem systemu mieszanego, w którym przy zachowaniu centralnej pozycji parlamentu uprawnienia prezydenta zostały w istotny sposób powiększone, mamy do czynienia we Francji. Specyficzne rozwiązanie ustrojowe przyjęły Niemcy – pozycja parlamentu została osłabiona, nie na rzecz prezydenta jednak, ale premiera. Premier rządu niemieckiego nosi tytuł kanclerza – dlatego też system ze zwiększoną rolą kanclerza, który na co dzień samodzielnie kieruje sprawami państwowymi i nie jest związany ani z dyrektywami parlamentu, ani też prezydenta, nazywamy kanclerskim.


 ŹLE SIĘ DZIEJE

Podzielcie się na sześć zespołów: po dwa „prezydenckie”, „parlamentarne” i „mieszane”. Niech każdy zespół przeczyta odpowiednią historyjkę przedstawiającą zagrożenia związane z danym systemem władzy. Przygotujcie i przedstawcie listę waszym zdaniem najbardziej istotnych zagrożeń stojących przed każdym systemem.


ŹLE SIĘ DZIEJE W PREZYDENCJI

W Prezydencji w wyborach prezydenckich wygrał kandydat, który obiecywał zmniejszenie bezrobocia, rozkręcenie koniunktury gospodarczej, tanie kredyty dla przedsiębiorców, niskie podatki i małą inflację. Już po kilku miesiącach okazało się, że program prezydenta jest nierealistyczny, a jego polityka nieudolna. Coraz częstsze były konflikty partii politycznych i organizacji społecznych z prezydentem. Ostro krytykowano go w mediach, dlatego też gwałtownie tracił popularność. Jednak ponieważ nie naruszył prawa, nie można go odwołać. Kadencja prezydenta trwa tu aż sześć lat.


ŹLE SIĘ DZIEJE W PARLAMENCJI

Po wyborach do parlamentu weszło siedem partii, z których pięć ma zbliżoną liczbę posłów. Nie potrafiły utworzyć stabilnej koalicji rządowej. W parlamencie trwa zażarta walka polityczna, nie udało się uchwalić żadnej ustawy. W ciągu ostatniego roku upadły już trzy rządy. Politycy oskarżają się nawzajem o nieodpowiedzialność i lekceważenie racji stanu.


ŹLE SIĘ DZIEJE W MIESZANCJI

Prezydent zgłosił projekt nowej konstytucji zwiększającej znacznie jego uprawnienia. Parlament odrzucił go. Prezydent grozi rozwiązaniem parlamentu, część posłów zapowiada, że oskarży prezydenta o złamanie konstytucji. Prezydent szuka poparcia w armii, parlamentarzyści biorą udział w antyprezydenckich wiecach ulicznych. Dochodzi do licznych sporów między rządem a prezydentem, zwłaszcza w dziedzinie wojskowości i spraw zagranicznych. Powoduje to obniżenie prestiżu Mieszancji w świecie.


A JAK JEST U NAS?

Zastanów się, jak wygląda aktualny model polityczny w naszym kraju. Zwróć uwagę, że zawiera cechy obu systemów: prezydent i parlament są wybierani w wyborach powszechnych; w ściśle określonych warunkach prezydent może rozwiązać parlament, a parlament w szczególnych sytuacjach może doprowadzić do usunięcia prezydenta przez postawienie go przed Trybunałem Stanu. Premiera i ministrów jego rządu powołuje prezydent, ale w ciągu 14 dni rząd ten musi uzyskać poparcie większości posłów do Sejmu.


WOBEC BOGA I HISTORII

Najpotężniejsze uprawnienia w polskiej historii dawała prezydentowi konstytucja kwietniowa z 1935 r. Był on zwierzchnikiem rządu, Sejmu i Senatu oraz sił zbrojnych, nie podlegał odpowiedzialności politycznej. Konstytucja kwietniowa stanowiła, że spoczywa na nim odpowiedzialność „wobec Boga i historii”, a więc odpowiedzialność tylko o charakterze moralnym. Do jego uprawnień należało wyznaczenie swego następcy (w sytuacji, gdy nie był możliwy normalny jego wybór), mianowanie 1/3 składu Senatu, powoływanie i odwoływanie premiera, najwyższych urzędników państwowych, rozwiązywanie parlamentu. Mógł też wydawać dekrety z mocą ustawy.


Konstytucja kwietniowa uchwalona w 1935 r.
Fot. Katarzyna Czerwińska, Senat Rzeczypospolitej Polskiej, CC BY-Sa 3.0 pl


 

Załączone dokumenty

7. Wymierzając sprawiedliwość

WYBIERZ ĆWICZENIE  OKO ZA OKO  JAKA TO ZASADA?  PLUS CZY MINUS?  JACEK ZASPAŁ  CZTERY SYSTEMY  PISZEMY WNIOSEK DO RPO 


OKO ZA OKO

Czy wiecie, kto stworzył pierwszy na świecie pisany kodeks praw? Jeśli nie pamiętacie, spieszymy z podpowiedzią: uczynił to ok. 1800 r. p.n.e. babiloński król Hammurabi. Szczerze mówiąc, dobrze, że kodeks ten już nie obowiązuje, bo był bardzo surowy - to z niego wywodzi się słynna zasada „oko za oko, ząb za ząb”.

Najstarszy pisany zbiór praw, jaki dotrwał do naszych czasów, to tak zwany Kodeks Hammurabiego. Hammurabi był władcą Babilonu – rządził długo i bardzo efektywnie w drugiej połowie XVIII wieku p.n.e. W czasie swego panowania zreorganizował i zreformował państwo, rozbudował systemy irygacyjne, wzniósł liczne fortyfikacje i mury obronne miast. Był wytrawnym dyplomatą i wojskowym, ale w pamięci ludzkości zapisał się jako twórca prawa. Ciekawe, że tak naprawdę jego dzieło nie jest kodeksem we współczesnym tego słowa znaczeniu, ponieważ uwzględnia tylko niektóre działy prawodawstwa, a zapisane w nim przepisy nie mają charakteru ogólności – odnoszą się do konkretnych spraw. W owych czasach, w Babilonii obowiązywało niepisane prawo zwyczajowe, a sędziowie wydawali wyroki na podstawie precedensów, zaistniałych w orzecznictwie już wcześniej. Porównaj: anglosaski system prawny. Najwyższym sędzią w kraju był król, który jako jedyny rozstrzygał apelacje i miał prawo łaski. Hammurabi żył długo i był aktywnym władcą – w czasie swego panowania wydał setki, a może nawet tysiące wyroków, z których każdy stanowił wykładnię prawa. I tym właśnie jest jego słynny Kodeks – zbiorem orzeczeń sądowych, wyroków i rozporządzeń, wydanych w ciągu całego, prawie czterdziestoletniego panowania, spisanym na trzy lata przed śmiercią.

Każdy z nas słyszał określenie „oko za oko, ząb za ząb”, mające charakteryzować filozofię Kodeksu Hammurabiego. Przeczytaj kilka wyroków wypisanych poniżej i zastanów się czy prawo w starożytnym Babilonie było rzeczywiście tak okrutne, jak nam się dzisiaj wydaje.

Jeśli obywatel w podróży znajduje się i srebro, złoto, (drogie) kamienie lub bagaże z rąk swych (innemu) obywatelowi dał i do przewiezienia przekazał mu, a człowiek tamten wszystkiego, co miał przewieźć, w miejscu docelowym nie oddał i wziął (sobie), właściciel przesyłki człowiekowi temu wszystko, co miało być przewiezione i nie zostało oddane udowodni, człowiek ten pięciokrotnie wszystko, co zostało mu przekazane, właścicielowi przesyłki odda.

Jeśli kobieta męża swego odtrąciła i powiedział mu „Nie posiądziesz mnie więcej”, sprawa jej przez władze okręgu jej zostanie rozpatrzona, i jeśli dobrze się prowadzi i występku nie ma, a mąż jej wciąż wychodzi (z domu) i bardzo poniża ją, kobieta ta winna nie jest, posag swój odbierze i do domu ojca swego pójdzie.

Jeśli szkutnik barkę obywatelowi uszczelnił, a pracy swej nie wykonał solidnie i w tym samym roku barka ta utraciła stabilność, wadę okazała, szkutnik barkę tę rozłoży i ze środków własny umocni, a barkę umocnioną właścicielowi barki odda.

Na podstawie: Kodeks Hammurabiego, przekład M. Stępień, Warszawa 1996


 Zdjęcie przedstawia fragment steli Hammurabiego w Muzeum w Luwrze,
Sailko, Wikipedia


JAKA TO ZASADA?

Oto najważniejsze zasady współczesnego prawa. Wiele z nich znali już starożytni Rzymianie:

Prawo nie działa wstecz (łac. lex retro non agit).

Normy niższego rzędu muszą być zgodne z normami wyższego rzędu (łac. lex superior derogat legi inferiori).

Czyn nie jest przestępstwem, jeśli prawo go za taki nie uważa (łac. nullum crimen sine lege).

Prawo nie może nakładać obowiązków niemożliwych do wykonania (łac. ad impossiblia nemo obligatur).

Domniemanie niewinności (tzn. oskarżonego uważa się za winnego dopiero wówczas, gdy sąd wyda prawomocny wyrok).

Wątpliwości należy wyjaśniać na korzyść oskarżonego (łac. in dubio pro reo).

Prawo nie może rażąco naruszać powszechnie obowiązujących norm moralnych.

Nieznajomość prawa nie usprawiedliwia jego przekroczenia (łac. ignorantia iuris nocet).

Każdy ma prawo do obrony.

Korzystając z pomocy nauczyciela sprawdźcie, czy rozumiecie znaczenie wszystkich tych zasad.


PLUS CZY MINUS?

Postawcie znak „+” przy zdaniach, z którymi się zgadzacie, i znak „-„ przy tych, z którymi się nie zgadzacie. Określcie również, z którymi zasadami prawnymi poniższe zdania są zgodne, a z którymi sprzeczne. Uzasadnijcie ustnie odpowiedzi.

  1. Jeśli w kodeksie karnym zostanie zmieniona kara za kradzież, wszyscy ludzie, którzy popełnili to przestępstwo wcześniej, również będą mieli zmienione kary, tak żeby były one zgodne z nowym zapisem w kodeksie.
  1. Statut szkoły musi być zgodny z ustawą o systemie oświaty.
  1. Każdy oskarżony, nawet jeśli przyznał się do popełnienia przestępstwa, ma prawo do obrońcy w sądzie, ale jeśli nie ma pieniędzy na adwokata, nie może skorzystać z tego prawa.
  1. Dozwolona jest kradzież cudzego mienia, pod warunkiem że jego wartość jest mniejsza niż cena mercedesa.
  1. Policja zatrzymała Józefa K., ponieważ jest on podejrzany o dokonanie rabunku i morderstwa, zatem Józef K. jest złodziejem i mordercą.
  1. Każdy obywatel musi nauczyć się latać w terminie 2 miesięcy od osiągnięcia pełnoletności.

JACEK ZASPAŁ

W historyjce „Jacek zaspał" zaznaczcie wszystkie sytuacje, które mają jakikolwiek związek z prawem. Podzielcie się na dwie grupy. Połowa klasy ma przekształcić każde zdanie historyjki, zakładając, że akcja toczy się w państwie, w którym wszystkie działania obywateli są regulowane przez prawo. Druga polowa klasy ma opisać poranek Jacka przy założeniu, że mieszka on w państwie, gdzie nie obowiązują żadne normy prawne.

Gdy przedstawiciele grup zaprezentują swoje wersje historyjki, powiedzcie - opierając się na tych przykładach - jakie są konsekwencje zbyt dużej i zbyt malej ingerencji prawa w życie społeczne. Postarajcie się odpowiedzieć na pytania:

  • Jakie sytuacje życiowe powinny koniecznie być regulowane przez prawo?
  • W jakie sprawy prawo nie powinno wkraczać?

Jacek jak zwykle zaspał. Po obudzeniu się wyskoczył więc szybko z łóżka, w łazience błyskawicznie umył zęby pastą „Biały Ząbek”. Mama kupuje ją, odkąd obejrzała w telewizji reklamę, według której jest to najskuteczniejsza pasta na świecie. Ubrał się i pobiegł na przystanek autobusowy. W autobusie przypomniał sobie, że nie wziął pieniędzy na jakąś składkę, którą wychowawca kazał koniecznie dziś zapłacić. Na szczęście udało mu się pożyczyć złotówkę od spotkanego po drodze kolegi. Wpadł do szkoły na trzy minuty przed dzwonkiem. „Jak dobrze, pomyślał, zdążę jeszcze zmienić buty i przynajmniej dziś nie będę miał w dzienniku zanotowanego spóźnienia”.

 

GRUPA A - pierwsze zdanie historyjki brzmi:

Jacek, jak zwykle, obudził się o godzinie szóstej, zgodnie z rozporządzeniem określającym właściwe godziny snu obywateli.
 

GRUPA B - pierwsze zdanie historyjki brzmi:

Jacek, jak zwykle, obudził się o dwunastej i pomyślał, że może wpadnie dziś do szkoły, żeby zobaczyć, co się tam dzieje.


CZTERY SYSTEMY

Podzielcie się na czteroosobowe zespoły - każdy członek grupy czyta opis jednego systemu prawnego, a następnie przedstawia go kolegom i zadaje im jedno pytanie sprawdzające, losując osobę, która ma na nie odpowiedzieć.


Systemy prawne

Jednym z najważniejszych ideałów kultury europejskiej, biorącej swój początek z kultury starożytnej Grecji i antycznego Rzymu oraz z chrześcijaństwa, były rządy prawa - pragnienie, by wszyscy ludzie, także ci, którzy sprawują władzę, podporządkowali się ogólnym zasadom.


System kontynentalny

W systemach prawnych zaliczanych do rodziny romańsko-germańskiej zasadniczą rolę odgrywa prawo stanowione - to znaczy uchwalone przez ogół obywateli lub ich przedstawicieli. Prawo to zapisywane jest w różnych aktach prawotwórczych - konstytucjach, kodeksach, ustawach. Pełni ono funkcję regulatora zarówno stosunków między władzą a obywatelem, jak między samymi obywatelami. Takie systemy obowiązują w większości krajów europejskich (w tym w Polsce) oraz w krajach Ameryki Łacińskiej.


 Forum Romanum - tu narodziło się prawo rzymskie.
Fot. Corel.

System anglosaski

W krajach anglosaskich większą wagę niż do prawa stanowionego przykładano do common law, prawa zwyczajowego. W Anglii prawo tworzone było przez sędziów i urzędników, którzy rozpatrując daną sprawę, rozstrzygali ją, odwołując się do istniejących zwyczajów. Orzeczenie sędziego stawało się potem czymś na kształt normy ogólnej. Takie systemy prawne występują w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Australii i Nowej Zelandii.

System muzułmański

Źródłem systemów prawnych należących do rodziny prawa islamskiego jest święta księga islamu - Koran. Nieprzestrzeganie norm prawnych traktowane jest w tych systemach jako grzech lub herezja. Starają się one regulować wszystkie sfery ludzkiego życia - określają obowiązki człowieka wobec Boga, władzy, rodziny, nawet wobec samego siebie. Złamanie prawa jest surowo karane (np. kradzież może zostać ukarana ucięciem dłoni). Do tej rodziny należą systemy prawne państw arabskich, Pakistanu, Iranu, Afganistanu, Sudanu i republik azjatyckich, wchodzących wcześniej w skład Związku Radzieckiego.

System dalekowschodni

Systemy prawne zaliczane do rodziny dalekowschodniej kształtowały się pod wpływem religii Azji - hinduizmu, buddyzmu, konfucjanizmu i szintoizmu. Powinności i obowiązki odgrywają w nich znacznie większą rolę niż uprawnienia, człowiek jest traktowany raczej jako część wspólnoty niż niezależna jednostka.


 PISZEMY WNIOSEK DO RPO

Zapoznaj się z poniższą sytuacją i napisz wniosek do Rzecznika Praw Obywatelskich w imieniu Barbary Uczyńskiej, prosząc o interwencję w sprawie zwrotu komputera. Barbara Uczyńska uważa także, że powinna uzyskać odszkodowanie – w związku z tym, że nie mogła korzystać z informacji i tekstów zapisanych w komputerze, nie ukończyła w terminie ważnej pracy badawczej.

Barbara Uczyńska wracała z konferencji naukowej w Paryżu. Na lotnisku w Warszawie celnicy poprosili ją o otwarcie bagażu i zarekwirowali komputer typu laptop, wyjaśniając, że przedmioty wysokiej wartości powinny być zgłaszane w deklaracji celnej. Barbara Uczyńska odmówiła zapłacenia cła, twierdząc, że nie ma obowiązku deklarowania przedmiotów osobistego użytku, takich jak laptop, będący w dodatku narzędziem jej pracy za granicą. Te tłumaczenia nie zmieniły decyzji celników.

Przy wykonywaniu zadania pomocne mogą się okazać poniższe wskazówki.

Wniosek do Rzecznika Praw Obywatelskich powinien zawierać:

  • dane wnioskodawcy,
  • określenie, kim jest osoba, której praw i wolności wniosek dotyczy,
  • wyjaśnienie, jakie prawa zostały naruszone, przez kogo sprawa była rozpatrywana i z jakim skutkiem,
  • informacje, dokumenty, dane uzasadniające wniosek.

Profesor Ewa Łętowska - sędzia Trybunału Konstytucyjnego (2002-2011), pierwsza Rzecznik Praw Obywatelskich w Polsce (1988-1992).

Załączone dokumenty

8. Na scenie politycznej

WYBIERZ ĆWICZENIE  PRAWICA, LEWICA, CENTRUM  PARTYJNY QUIZ  CZTERY PARTIE  KORUPCJA I JEJ RODZAJE  Z ŻYCIA WZIĘTE  KTO TO POWIEDZIAŁ, CZYLI SKRZYDLATE SŁOWA 2 


PRAWICA, LEWICA, CENTRUM

Podzielcie się na trzy lub sześć kilkuosobowych zespołów. Każdy z nich niech dodatkowo zajrzy do słowniczka na końcu książki i przeczyta stamtąd hasła: prawica, lewica i centrum. Wyobraźcie sobie, że jesteście członkami jednej z tych partii, i ułóżcie jej program oraz slogan, który mógłby zostać wykorzystany w kampanii poprzedzającej wybory do parlamentu w państwie X. Hasło musi oczywiście nawiązywać do haseł - odpowiednio - prawicowych, lewicowych i centrowych.


 PARTYJNY QUIZ 

Pracując w parach, ułóżcie sześć pytań do quizu sprawdzającego wiedzę na temat partii politycznych. Wykorzystajcie informacje zawarte w tej lekcji, odpowiednie hasła ze słowniczka zamieszczonego na końcu podręcznika oraz wszystko, co wiecie na ten temat z telewizji i gazet. Trzy zadania powinny dotyczyć systemów partyjnych na świecie, a trzy pozostałe – partii w Polsce. Zapiszcie je poniżej, zostawiając pod każdym pytaniem miejsce na odpowiedź. Wymieńcie się z inną parą zeszytami ćwiczeń i spróbujcie odpowiedzieć na pytania przez nią przygotowane. Jeśli nie potraficie na jakieś odpowiedzieć – poproście o pomoc autorów.


CZTERY PARTIE

Oto nazwy czterech partii startujących w wyborach parlamentarnych w państwie X i fragmenty ich ulotek wyborczych. Dopasuj nazwy do tekstów ulotek i połącz je liniami. Obok nazw partii napisz, jakie zdjęcia mogłyby znaleźć się na ich ulotkach i plakatach.

A. Naszym głównym celem jest zapewnienie radykalnej poprawy warunków życia ludzi najuboższych i bezrobotnych.

B. Uważamy, że nadszedł czas na twardą obronę naszych interesów przed agresywnymi poczynaniami naszych sąsiadów.

C. Nad światem wisi widmo zagłady. Ludzie zapomnieli, że są odpowiedzialni za świat, w którym żyją, i że innego mieć nie będą.

D. Wierzymy, że podstawą wzrostu gospodarczego i powszechnego dobrobytu są wolny rynek bez ingerencji państwa i niskie podatki.

  1. Narodowy Związek Jedności
  2. Unia Liberałów
  3. Partia Ludzi Pracy
  4. Zielona Demokracja

KORUPCJA I JEJ RODZAJE


Czy wiesz, że…

Słowo „korupcja”  pochodzi od łacińskiego wyrazu corrumpere oznaczającego psuć, niszczyć, marnować.


Indeks Percepcji Korupcji 2021

Transparency International opublikowało najnowszą edycję Indeksu Percepcji Korupcji 2021. Tym razem badaniem objętych zostało 180 państw. Zobacz więcej

Jedną z bolączek współczesnej demokracji konstytucyjnej jest z pewnością korupcja, gdyż wywiera niszczący wpływ na wiele dziedzin życia. Poznaj jej rodzaje.

Korupcja administracyjna. Jest ona związana ze świadczeniem pozaekonomicznych usług w zakresie oświaty, służby zdrowia, opieki społecznej. Występuje ono w różnych działach administracji publicznej. Przykładami tego typu korupcji mogą być: wpływanie na treść decyzji administracyjnej, przyznanie kredytu, legalizacja pojazdów, wydawanie uprawnień i zdawanie egzaminów państwowych.

Korupcja wyborcza. Ma miejsce wówczas, gdy zachodzi przekupstwo i sprzedajność w związku z wyborami do władz publicznych i ma na celu wywarcie wpływu na sposób głosowania.

Korupcja samorządowa. Jest to oferowanie stanowisk i korzyści dla polityków lub urzędników w sektorze powiązanym z gospodarką komunalną i usługami na rzecz miast i gmin. Ten rodzaj korupcji jest bardzo rozpowszechniony w związku z faktem, iż większość spraw związanych z realizacją inwestycji czy obsługą mieszkańców jest załatwiana na szczeblu lokalnym.

Korupcja w zakresie zamówień publicznych. Jest tym rodzajem, który jest najszerzej opisany. Korupcja ta polega na oferowaniu korzyści urzędnikom w zamian za uzyskanie zlecenia lub zamówienia. Korupcja w zakresie zamówień publicznych jest bardzo zróżnicowana i może dotyczyć różnych faz procesu realizacji zamówienia publicznego.

Korupcja w zakresie zamówień prywatnych. Jak okazało się korupcja występuje również w kontaktach pomiędzy firmami prywatnymi. Dotyczy to zwłaszcza nieuczciwości w służbach zaopatrzenia lub zakupów, które często uzależniają zakup towaru od dostawcy, od uzyskania od niego osobistych korzyści. Sytuacje tego typu są bardzo częste np.: w sieciach supermarketów.


Rys. Piotr Rychel


 Z ŻYCIA WZIĘTE

Podzielcie się na 4-5-osobowe grupy i zastanówcie się, w których z poniższych przypadków doszło do korupcji. Każdy przypadek oznaczcie odpowiednią literą: K – gdy uznacie, że macie do czynienia z korupcją; N – kiedy jesteście pewni, że nie doszło do korupcji; ? – jeśli macie wątpliwości, jak ocenić daną sytuację.

  1. Janek powiedział, konduktorowi w pociągu, że nie zdążył kupić biletu w kasie. Konduktor zaproponował, że weźmie od niego za przejazd tylko połowę ceny, ale bez wypisywania biletu.
  2. Firma „Jasna przyszłość”, uczestnicząca w przetargu na budowę szkoły, ofiarowała członkom komisji przetargowej telefony komórkowe. Jak wyjaśniła, chciała ułatwić im pracę.
  3. Gdy Hanka R. nie zdała egzaminu na prawo jazdy, instruktor powiedział jej, że za niewygórowaną opłatą może uzyskać prawo jazdy bez konieczności powtórnego zdawania egzaminu.
  4. Na zakończenie roku szkolnego klasa II b ofiarowała swej wychowawczyni ogromy bukiet kwiatów.
  5. Matka Barbary C. znalazła się w szpitalu. Córka, prosząc pielęgniarkę, by w czasie swojego dyżuru szczególnie troskliwie zajęła się matką, wręczyła jej 300 złotych.
  6. Dyrektorem muzeum regionalnego w mieście Y został siostrzeniec marszałka sejmiku wojewódzkiego.

Porównajcie odpowiedzi, jakich udzieliły poszczególne grupy. Które z analizowanych sytuacji wzbudziły największe kontrowersje? Co łączy wszystkie te przypadki, które uznaliście za przejawy korupcji?


 KTO TO POWIEDZIAŁ, CZYLI SKRZYDLATE SŁOWA 2

Warto od razu się zastrzec, że podane tu powiedzenia są w stu procentach autentyczne i mają ścisły związek z naszą najnowszą historią. Wielu znanych polskich polityków zaistniało po 1989 roku w polityce lub świadomości odbiorców dzięki kilku wypowiedzianym słowom, które, szybko podchwycone przez media, dały im dużą popularność. Część z tych „skrzydlatych słów” na stałe przeniknęło do języka polskiego, a nawet stało się symbolami politycznymi. Dziś jeszcze są przekazywane z ust do ust, lecz często bez znajomości, kto je wypowiedział. Biorąc więc pod uwagę to zastrzeżenie, czy wiecie, kto powiedział…?

Rozwiąż quiz

 Zobacz także:

Quiz Skrzydlate słowa

 

Załączone dokumenty