WARTO PRZECZYTAĆ: KODEKS HAMMURABIEGO OSOBY I CZYNNOŚCI PRAWNE AKTY NORAMTYWNE  JAKIE MAMY PRAWA?  PRAWO DO INFORMACJI 

Wiadomości zebrane w trzecim rozdziale podręcznika pomogą wam odpowiedzieć na dwa ważne pytania: jak funkcjonuje polski system prawny i jak się w nim na co dzień poruszać. Wyjaśniamy, jak rozumieć przepisy, pisać proste pozwy, zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa czy odwołania od decyzji administracyjnych. Omawiamy również, jakie prawa i wolności przysługują młodym obywatelom oraz jak można ich bronić. Polecamy najciekawsze fragmenty lekcji.

WARTO ZAJRZEĆ:  ROZDZIAŁ 1. SPOŁECZEŃSTWO  ROZDZIAŁ 2. PAŃSTWO  ROZDZIAŁ 4. ŚWIAT 

 KODEKS HAMMURABIEGO 

Stela Hammurabiego (tzn. pionowa kamienna tablica) przechowywana jest dziś w Luwrze.
Fot. John SY Lee/Flickr.com

W XVIII wieku p.n.e. władca Babilonii Hammurabi wydał kodeks, który miał uporządkować prawo obowiązujące na jego ziemi. Prawo wydane przez władcę Babilonii zostało wyryte na ponad dwumetrowych kamiennych tablicach. To właśnie stąd pochodzi słynne powiedzenie „oko za oko, ząb za ząb”, które i w naszych czasach symbolizuje okrutną, ale sprawiedliwą odpłatę za czyn. Warto jednak wiedzieć, że w Kodeksie Hammurabiego zapisane to było innymi słowami i znaczyło trochę co innego, niż dziś się nam wydaje.

§ 196. Jeśli obywatel oko obywatelowi 250 wybił, oko wybiją mu;

§ 197. jeżeli kość obywatela złamał, kość mu złamią.

§ 198. Jeśli oko muśkenowi[1] wybił lub kość muśkena złamał, 1 minę srebra zapłaci.

§ 199. Jeśli oko niewolnika obywatela wybił lub kość niewolnika obywatela złamał, połowę ceny jego zapłaci.

§ 200. Jeśli obywatel ząb obywatelowi równemu sobie wybił, ząb wybiją mu.

§ 201. Jeżeli ząb muśkena wybił, 1/3 miny srebra zapłaci.

Obecnie, powołując się na prawo Hammurabiego, mamy na myśli wyjątkowo okrutne prawo. Mało kto jednak wie, że w czasach, w których zostało wydane, było ono niezwykle nowoczesne. „Oko za oko, ząb za ząb” oznaczało „za oko – jedynie oko; za ząb – jedynie ząb”, a więc wykluczało np. możliwość pozbawiania winowajcy życia lub ciężkie okaleczanie go z błahego powodu.

Zwróć uwagę, że w cytowanym prawie jest mowa wyłącznie o mężczyznach jako sprawcach przestępstw. Starożytne prawo regulowało bowiem życie publiczne, a w nim brali udział wyłącznie mężczyźni. Gdy prawo złamała kobieta lub dziecko, była to sprawa prywatna. Ukaranie ich było zadaniem ich ojca, męża lub innego mężczyzny z rodziny. Jeżeli kobieta lub dziecko padali ofiarami przestępstwa w niektórych przypadkach należało się odszkodowanie, ale nie im samym, a opiekującym się nimi mężczyznom.

Także mężczyźni nie mieli równych praw. Zależało to od ich pozycji społecznej. Za wybicie oka obywatelowi groziła znacznie wyższa kara niż za okaleczenie niewolnika. W przypadku tego ostatniego trzeba było tylko zapłacić odszkodowanie i to nie samemu pokrzywdzonemu, a jego właścicielowi.

Oprac. na podst. Kodeks Hammurabiego, przekł. Marek Stępień, Warszawa 1996, s. 80 i n.

W górnej części steli Hammurabiego umieszczona została płaskorzeźba przedstawiająca Szamasza, boga słońca i sprawiedliwości, przekazującego królowi berło, a poniżej – tekst kodeksu. Wyjaśnij, czemu miało służyć wykazanie boskiego pochodzenia prawa.  

Dagmara Woźniakowska-Fajst, Co to jest prawo?  w: Przewodnik obywatelski.
Wiedza o społeczeństwie w liceum i technikum
 – zakres podstawowy. Część 2
, s. 11-24.

 

S Ł O W N I C Z E K   O B Y W A T E L S K I 

PRAWO – system norm, których naruszenie grozi określonymi sankcjami. Normy te ustala władza publiczna, przede wszystkim państwowa, i ona pilnuje ich przestrzegania.

SANKCJA – kara lub negatywna reakcja otoczenia na łamanie norm.

ZAJRZYJ DO SŁOWNICZKA 


[1] Społeczeństwo starobabilońskie składało się z trzech grup: obywateli, niewolników i ludzi ekonomicznie zależnych od króla (tzw. muśkenów.) Muśkenowie byli bardzo silnie zróżnicowani pod względem majątkowym i społecznym. W skład tej grupy wchodzili zarówno najwyżsi urzędnicy państwowi i dowódcy wojskowi, jak i ubodzy dzierżawcy królewszczyzn, którzy musieli uiszczać okresowe opłaty w naturze na rzecz króla.


 OSOBY I CZYNNOŚCI PRAWNE 

Prawo rozróżnia dwie kategorie osób – osoby fizyczne i osoby prawne. Osoba fizyczna to każdy z nas, i to od chwili urodzin aż do śmierci. Osobie, która już została poczęta, a jeszcze się nie narodziła, także przysługują już pewne prawa, ale warunkowo (musi urodzić się żywa). Do osób prawnych zaliczamy przedsiębiorstwa, organizacje pozarządowe, Kościoły i związki wyznaniowe, organy samorządu terytorialnego, Skarb Państwa oraz jego jednostki organizacyjne.

Źródło: Oprac. na podst. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny (Dz.U. 2019 r. poz. 1145).

Pomyśl o znanym ci dziecku: bracie, siostrze, dziecku sąsiadów. Czy ta osoba ma zdolność do czynności prawnych? Uzasadnij swoją odpowiedź.

Podmioty prawa cywilnego dysponują zdolnością prawną i zdolnością do czynności prawnych. Zdolność prawna to zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków w zakresie prawa cywilnego. Każda osoba (fizyczna czy prawna), która dysponuje zdolnością prawną, może mieć określone prawa lub obowiązki, np. może być właścicielem samochodu, mieć prawo do otrzymywania alimentów, być zobowiązanym do płacenia czynszu. Zdolność prawna daje możliwość posiadania praw, ale aby móc z nich korzystać, musimy mieć zdolność do czynności prawnych, a więc możliwość dysponowania swoimi prawami i obowiązkami oraz zaciągania zobowiązań. Dzieci do lat 13 i osoby całkowicie ubezwłasnowolnione[2] nie mają zdolności do czynności prawnych, co oznacza, że zawierane przez nie umowy są nieważne (nie dotyczy to jednak prostych, codziennych transakcji, np. kupna chleba czy mleka). Dzieci, które skończyły 13 lat mają ograniczoną zdolność do czynności prawnych: na większość zawieranych przez nich umów zgodę muszę wyrazić rodzice. Mogą jednak bez niczyjej zgody dysponować także zarobionymi przez siebie pieniędzmi. Osoby prawne nabywają zdolność prawną (np. przez akt założenia spółki lub powołanie ustawą), a wraz z nią uzyskują równocześnie zdolność do czynności prawnych.

Czynności prawne to zdarzenia prawne, które wywołane są świadomie przez uprawnione do tego osoby fizyczne (lub organy osób prawnych) i mają na celu osiągnięcie określonych skutków w sferze prawa cywilnego, np. przeniesienie własności, rozwiązanie najmu, sporządzenie testamentu. Aby tak się stało, osoba musi złożyć oświadczenie woli wskazujące, jakie są jej intencje w danej sprawie. Forma takiego oświadczenia może być ustna lub pisemna (w pewnych sytuacjach nawet wyrażona jedynie za pomocą gestu, np. wchodząc do autobusu oświadczasz, że zawierasz umowę o przejazd), musi być jednak jasna i dla wszystkich zrozumiała.

Podstawowymi zasadami prawa cywilnego są:

  • zasada swobody umów – oznacza, że możemy zawrzeć umowę dowolnej treści, byle nie była ona sprzeczna z prawem; większość umów nie musi być sporządzona pisemnie, jeśli chcemy, możemy ją zawrzeć ustnie. Są tu jednak wyjątki, np. umowę sprzedaży nieruchomości, a więc domu czy działki, trzeba spisać u notariusza;
  • zasada równości stron – zgodnie z tą zasadą strony zawierające umowę mają równe prawa i obowiązki; również w sądzie każdej ze stron przysługują takie same prawa;
  • zasada właściwości sądu cywilnego – oznacza, że każdy spór, jeżeli strony nie potrafią go rozwiązać, może być rozstrzygnięty przez sąd cywilny.

Swoboda umów jest jednak w Polsce ograniczona przez:

  • ustawę – treść zawieranej przez nas umowy nie może być niezgodna z prawem. Na przykład prawo mówi, że umowę ubezpieczenia można zawrzeć tylko z podmiotem prowadzącym taką działalność, więc nie możemy zawrzeć jej z koleżanką;
  • zasady współżycia społecznego – niedopuszczalne są umowy sprzeczne z uczciwością i rzetelnością kupiecką, np. mające na celu oszukanie kogoś. „naciągnięcie”;
  • naturę zobowiązania – umowa wiąże jedynie strony, które ją zawarły.

Od zasady swobody umów istnieje jeszcze jeden wyjątek. Są nim tzw. umowy adhezyjne. Są to umowy zwierane z dużymi firmami, głównie monopolistami, np. z PKP oraz przedsiębiorstwami komunikacji miejskiej. Do takich umów przystępuje się bądź nie – nie można negocjować ich warunków. Możemy albo zapłacić za przejazd autobusem, tramwajem lub pociągiem tyle, ile kosztuje bilet albo pójść piechotą (w komunikacji miejskiej formą zawarcia umowy jest wejście do pojazdu oraz skasowanie biletu).

Dagmara Woźniakowska-Fajst, Rodzaje prawa  w: Przewodnik obywatelski.
Wiedza o społeczeństwie w liceum i technikum
 – zakres podstawowy. Część 2
, s. 18-20.

S Ł O W N I C Z E K   O B Y W A T E L S K I 

ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNEJ – zdolność do aktywnego korzystania ze swoich praw i obowiązków, np. zawierania umów (por. zdolność prawna).

ZDOLNOŚĆ PRAWNA – zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków w zakresie prawa cywilnego.

ZAJRZYJ DO SŁOWNICZKA 


[2] Gdy osoba dorosła nie może sobie poradzić z zarządzaniem własnymi sprawami, bo np. jest osobą z niepełnosprawnością intelektualną albo jest uzależniona od alkoholu, wtedy może zostać ubezwłasnowolniona. Nie będzie ona mogła w ogóle zawierać umów (przy ubezwłasnowolnieniu całkowitym) lub będzie potrzebowała na ich zawarcie zgody ustanowionej do tego osoby (ubezwłasnowolnienie częściowe).


 AKTY NORMATYWNE 

Poniżej przedstawiamy hierarchię aktów prawnych w Polsce. Większość z nich obowiązuje wszystkich obywateli w całym kraju. Do tej kategorii należą: konstytucja, umowy międzynarodowe (w tym także rozporządzenia, dyrektywy i decyzje Unii Europejskiej), ustawy oraz rozporządzenia. Poza nimi istnieją jeszcze tzw. akty prawa miejscowego (rozporządzenia wydawane przez wojewodów oraz uchwały rad gminy, powiatu czy sejmiku województwa). Obowiązują one tylko na pewnym obszarze – województwa, gminy czy powiatu. Można spotkać się również z zarządzeniami wydawanymi np. przez ministrów, które regulują sprawy wewnętrzne urzędu, np. regulamin organizacyjny, godziny przyjęć interesantów, obieg dokumentów itp.

Hierarchia aktów prawnych oznacza, że:

  • akty niższego rzędu muszą być zgodne z aktami wyższego rzędu;
  • akty wyższego rzędu są ogólniejsze niż akty niższego rzędu, które je uszczegółowiają;
  • aby było możliwe wydanie rozporządzenia lub aktu prawa miejscowego, ustawa musi na to zezwalać; określa ona również dokładnie, w jakim zakresie można wydać taki akt.
Źródło: Oprac. na podst. Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 roku.

AKT AKTOWI NIERÓWNY

Przyjrzyj się przykładom obowiązujących aktów prawnych, znajdujących się pod schematem. Uporządkuj je według hierarchii ważności, wpisując ich nazwy w odpowiednie miejsce.

HIERARCHIA WAŻNOŚCI AKTÓW PRAWNYCH W RP

1.

Konstytucja RP

2.

 

3.

 

4.

 

5.

 

6.

 

7.

 

8.

 

Przykłady aktów prawnych:

  • Uchwała Rady Dzielnicy Śródmieście m.st. Warszawy z dnia 26 lutego 2020 r. w sprawie powołania doradcy Młodzieżowej Rady Dzielnicy Śródmieście m.st. Warszawy (Nr 96/18/2020)
  • Ustawa z dnia 2 kwietnia 2009 r. o obywatelstwie polskim (Dz.U. 2012 poz. 161)
  • Rozporządzenie Ministra Klimatu z dnia 23 grudnia 2019 r. w sprawie rodzajów odpadów i ilości odpadów, dla których nie ma obowiązku prowadzenia ewidencji odpadów (Dz.U. 2019 poz. 2531)
  • Ustawa z dnia 13 lutego 2020 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2020 poz. 288)
  • Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Stanów Zjednoczonych Ameryki w sprawie współpracy w zakresie bezpieczeństwa granic i imigracji, podpisana w Waszyngtonie dnia 16 sierpnia 2019 r. (Dz.U. 2019 poz. 2402)
  • Uchwała Sejmiku Województwa Małopolskiego z dnia 24 lutego 2020 r. w sprawie nadania statutu Szpitalowi Specjalistycznemu im. J. Dietla w Krakowie (Nr XVIII/251/20)
  • Konwencja o pomocy prawnej w sprawach karnych pomiędzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej, sporządzona w Brukseli dnia 29 maja 2000 r. (Dz.U. 2007 nr 135 poz. 950).

Dagmara Woźniakowska-Fajst, System prawny RP  w: Przewodnik obywatelski.
Wiedza o społeczeństwie w liceum i technikum
 – zakres podstawowy. Część 2
, s. 28-32, 109-110.

S Ł O W N I C Z E K   O B Y W A T E L S K I 

AKTY PRAWA MIEJSCOWEGO – akty wydawane przez wojewodę lub organy samorządu terytorialnego obowiązujące jedynie na określonym terenie.

DELEGACJA USTAWOWA – upoważnienie dane premierowi, ministrowi lub Radzie Ministrów do wydania rozporządzenia uszczegółowiającego przepisy ustawy.

KONSTYTUCJA (ustawa zasadnicza) – podstawowy akt prawny, stanowiący fundament systemu prawnego w danym kraju. Konstytucja definiuje strukturę i kompetencje władz, określa prawa przysługujące obywatelom, wyznacza też cele, które dane państwo chce zrealizować; powinna być trwała, dlatego jej zmiana jest znacznie trudniejsza niż uchwalenie ustawy zwykłej.

PRAWO UNII EUROPEJSKIEJ – Unia Europejska posiada osobowość prawną i jako taka ma własny system prawny, odmienny od międzynarodowego porządku prawnego. Prawo UE ma bezpośredni lub pośredni wpływ na prawo jej państw członkowskich i staje się częścią systemu prawnego każdego z państw członkowskich. Unia Europejska sama w sobie jest źródłem prawa. Porządek prawny zazwyczaj dzieli się na prawo pierwotne (Traktaty i ogólne zasady prawa), prawo wtórne (oparte na Traktatach) oraz przepisy uzupełniające.

ROZPORZĄDZENIE – akt prawa wydawany przez ministra lub Radę Ministrów na podstawie delegacji ustawowej.

USTAWA – akt prawny, który może uchwalić wyłącznie parlament. W hierarchii aktów prawnych zajmuje miejsce po konstytucji i ratyfikowanych umowach międzynarodowych – oznacza to, że parlament może na drodze ustawowej regulować wszystkie sprawy zgodnie ze swoją wolą, jednak uregulowania te nie mogą być sprzeczne z konstytucją. Ustawy po uchwaleniu i opublikowaniu staja się obowiązującym prawem, którego wykonywanie jest powinnością przede wszystkim rządu i całej administracji.

ZAJRZYJ DO SŁOWNICZKA 

 JAKIE MAMY PRAWA? 

Prawa człowieka dzielimy na osobiste, polityczne (prawa pierwszej generacji) oraz ekonomiczne, socjalne i kulturalne (prawa drugiej generacji). Przestrzeganie praw osobistych i politycznych wymaga od państwa dobrej woli, stosowania reguł demokracji, przestrzegania podstawowych zasad państwa prawa i szanowania swoich obywateli. To bardzo ważne zadania i możliwe do zrealizowania bez gigantycznych nakładów finansowych. Pozostałe prawa wymagają natomiast od państw pieniędzy na ich realizację. Dlatego prawa osobiste i polityczne muszą być przez państwo przestrzegane zawsze. Pozostałe prawa zależą od sytuacji ekonomicznej państwa. Będą przestrzegane w takim stopniu, w jakim państwu starcza na to środków.

Prawo do życia oznacza, że z wyjątkiem pewnych sytuacji, państwo nie może nas pozbawić życia. Takimi szczególnymi przypadkami są: obrona przed bezprawną przemocą, zatrzymanie lub uniemożliwienie ucieczki więźnia czy tłumienie zamieszek i powstań. Choć Europejska Konwencja Praw Człowieka w swoim pierwotnym tekście dopuszczała stosowanie kary śmierci przez państwa, to w 1983 r. uchwalono do niej fakultatywny protokół nr 6, znoszący karę śmierci w czasie pokoju (protokół nr 13 z 2002 r. znosi ją całkowicie, we wszystkich okolicznościach). Mimo że przystąpienie przez państwa do tego protokołu jest dobrowolne, to obecnie wszyscy członkowie Rady Europy mają przynajmniej ogłoszone moratorium na wykonywanie kary śmierci, co oznacza, że może być ona przewidziana w przepisach i orzekana przez sądy, ale zakazane jest jej wykonywanie (od 1997 r. w żadnym państwie członkowskim Rady Europy kara śmierci nie została wykonana). Żadne nowe państwo nie może zostać przyjęte do Rady Europy, jeśli nie wprowadzi w swoim prawie moratorium na jej wykonywanie. Polska podpisała protokół w 2000 r., co oznacza, że w naszym kraju nikt nie może zostać skazany na karę śmierci i w stosunku do nikogo nie można jej wykonać. W zasadzie niemożliwe jest także jej przywrócenie.

Zakaz stosowania tortur i niewolnictwa oznacza, że nikt nie może być poddawany nie tylko torturom, ale także poniżającemu czy nieludzkiemu traktowaniu lub karaniu. Za tortury uznano nie tylko zachowania tak oczywiste, jak zadawanie fizycznego bólu, ale także na przykład zmuszanie więźniów do wielogodzinnego stania twarzą do ściany. Po wtóre, nikogo nie wolno czynić niewolnikiem i zmuszać go do pracy, z wyjątkiem pracy wykonywanej przez żołnierzy i więźniów (nie muszą pracować tylko więźniowie polityczni) oraz podczas stanu klęski żywiołowej.

Prawo do uczciwego procesu – nikt nie może zostać uznany za winnego, dopóki sąd nie udowodni mu winy; oskarżony ma prawo do obrony oraz rozpatrzenia jego sprawy przez niezawisły sąd.

Prawo do prywatności gwarantuje, że państwo bez szczególnych powodów nie może kontrolować naszej korespondencji, przeszukiwać mieszkania oraz ma obowiązek szanować nasze życie prywatne i rodzinne. Na przykład sytuacje, w których wolno komuś założyć podsłuch, muszą być bardzo dokładnie określone w ustawach.

Wolność myśli, sumienia, wyznania i wyrażania opinii może podlegać tylko takim ograniczeniom, które są konieczne w społeczeństwie demokratycznym, a więc ze względu na interes publiczny, bezpieczeństwo, ochronę porządku publicznego oraz prawa i wolności innych osób. Chodzi tu na przykład o sytuacje, gdy państwo zabrania ujawniania tajemnic państwowych, głoszenia poglądów faszystowskich czy rozpowszechniania brutalnej pornografii. Z podobnych powodów można ograniczyć wolność stowarzyszania się, zrzeszania i zakładania związków zawodowych.

Istnieje jeszcze najnowsza, trzecia generacja praw człowieka. Obejmuje ona dobra ogólnoświatowe, a w jej zakres wchodzi prawo do pokoju (czyli konieczność rozwiązywania przez państwa konfliktów w inny sposób niż zbrojny), rozwoju (czyli podnoszenia jakości życia oraz do postępu gospodarczego i społecznego, które powinny doprowadzić do likwidacji ubóstwa) oraz wreszcie, dziś szeroko dyskutowane, prawo do środowiska naturalnego – do zachowania go i do jego czystości. 

Jak myślisz, dlaczego prawo do środowiska naturalnego znalazło się w katalogu praw człowieka?
I czemu znalazło się w nim dopiero niedawno? Uzasadnij swoje zdanie
.  

KATEGORIE PRAW CZŁOWIEKA

Źródło: Oprac. na podst. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, http://www.unic.un.org.pl/dokumenty/deklaracja.php# [dostęp: 20.02.2020].

Witold Klaus, Prawa człowieka w: Przewodnik obywatelski. Wiedza o społeczeństwie w liceum i technikum
 – zakres podstawowy. Część 2
, s. 38-40.

S Ł O W N I C Z E K   O B Y W A T E L S K I 

GODNOŚĆ OSOBOWA – wynika z faktu bycia człowiekiem; jest niezbywalna, posiada ją małe dziecko i dorosły, uczciwy obywatel i przestępca.

GODNOŚĆ OSOBISTA – pojęcie bliskie honorowi; trzeba na nią zapracować – budujemy ją, gdy postępujemy szlachetnie, a tracimy, jeśli zachowujemy się podle.

PRAWA CZŁOWIEKA – niezbywalne uprawnienia wypływające z godności człowieka, dotyczące relacji władza – jednostka.

WOLNOŚCI I PRAWA – o wolności mówimy wtedy, gdy władze mają obowiązek nie ingerować w jakąś sferę życia jednostki, o prawie – kiedy ich powinnością jest podjęcie jakichś pozytywnych działań na rzecz jednostki.

PRAWA OSOBISTE – podstawowe uprawnienia gwarantujące jednostce możliwość samodzielnego i wolnego od zewnętrznych nacisków kształtowania swojego życia (np. prawo do życia, prawo do wolności, zakaz tortur).

PRAWA POLITYCZNE – uprawnienia zapewniające jednostce możliwość uczestnictwa w życiu publicznym i rządzeniu państwem (np. prawo do udziału w wyborach, wolność stowarzyszania się).

ZAJRZYJ DO SŁOWNICZKA 

 PRAWO DO INFORMACJI 


 
Rys. Julian Bohdanowicz

Od 2001 roku obowiązuje w Polsce ustawa o dostępie do informacji publicznej. Na jej podstawie każdy obywatel może żądać udzielenia mu informacji m.in. o działalności organów państwowych i samorządowych, o zakresie ich działalności, organizacji pracy, o osobach w nich zatrudnionych i ich kompetencjach, ma również prawo do wglądu do dokumentów urzędowych. Oznacza to, że gdy przychodzimy np. do urzędu gminy i chcemy się dowiedzieć, jak nazywa się urzędnik czy urzędniczka, która zajmuje się wydawaniem dowodu osobistego, to nikt nie robi nam grzeczności – taką informację po prostu musimy otrzymać (z tabliczki na drzwiach pokoju dowiemy się, gdzie dane osoby pracują). Na ogół ten obowiązek jest realizowany poprzez stronę internetową, którą ma teraz każdy urząd, a także znajdującą się w holu urzędu tablicę informacyjną, mówiącą o wydziałach i numerach pokojów, w których się one znajdują. Niezależnie od tego obywatel powinien mieć możliwość zasięgnięcia informacji w punkcie informacyjnym lub skorzystania z pomocy urzędników.

Wszystkie instytucje i urzędy zarówno rządowe, jak i samorządowe są obowiązane do udostępniania informacji publicznej (np. wojewodowie, rady gmin). Obowiązek ten dotyczy także innych podmiotów wykonujących zadania publiczne lub dysponujących majątkiem publicznym, np. spółek skarbu państwa, uniwersytetów, sądów, szpitali, a nawet organizacji społecznych, jeśli na swoją działalność dostały dofinansowanie ze środków publicznych.

Obywatel powinien być również informowany o dokumentach, których wypełnienie jest konieczne do pozytywnego rozpatrzenia jego wniosku, a jeśli wzory wypełnionych formularzy nie są wywieszone w widocznym miejscu lub dostępne na stronie internetowej, może oczekiwać od urzędników pomocy przy ich wypełnieniu. Większość informacji publicznych, w tym dokumentów urzędowych, znaleźć można w internecie, w Biuletynie Informacji Publicznej (BIP).

Z   Ż Y C I A   W Z I Ę T E 

Ustawa o dostępie do informacji publicznej zobowiązuje wszystkie organy i urzędy administracji rządowej oraz samorządowej do prowadzenia internetowego Biuletynu Informacji Publicznej (BIP). Oprócz podstawowych informacji o urzędach (nazwa, dane teleadresowe, adres strony internatowej) w biuletynie można znaleźć m.in.:

  • status prawny urzędu,
  • organizacja urzędu,
  • przedmiot działania i kompetencje,
  • organy i osoby sprawujące poszczególne funkcje,
  • majątek,
  • zasady funkcjonowania,
  • sposoby stanowienia aktów prawnych,
  • sposoby przyjmowania i załatwiania spraw,
  • informacja o prowadzonych przez daną instytucję rejestrach, ewidencjach i archiwach oraz o sposobach i zasadach udostępniania danych w nich zawartych,
  • teksty aktów prawnych, szczególnie aktów prawa miejscowego w przypadku jednostek samorządu terytorialnego czy rozporządzeń i innych dokumentów w przypadku ministerstw,
  • ogłoszenia o zamówieniach publicznych zarówno tych obecnie prowadzonych, jak i archiwalnych.

Więcej informacji na stronie: www.bip.gov.pl

Źródło: Opracowanie własne.

Wejdź na stronę BIP-u urzędu twojej gminy lub miasta i dowiedz się, jakie informacje można tam znaleźć. Sporządź krótką notatkę.    

Mimo że na instytucjach i urzędach ciąży ustawowy obowiązek udostępniania informacji obywatelom, to nie wszystkie treści czy dokumenty znajdziemy w BIP-ie, bo też nie wszystkie z nich mogą i muszą być tam umieszczone. Jeśli jednak chcemy sprawdzić, ile urząd gminy zapłacił za określoną usługę i komu, lub zapoznać się z danymi statystycznymi dotyczącymi wydanych przez niego decyzji lub działań, mamy prawo zwrócić się do urzędu z wnioskiem o udostępnienie informacji publicznej. I takie informacje od niego otrzymamy. Inaczej ma się sprawa z udostępnianiem informacji o osobach. Na naszą prośbę urząd może przesłać nam jedynie informację w formie zanonimizowanej, czyli po usunięciu z jej treści informacji identyfikujących danego obywatela czy obywatelkę. Zazwyczaj wszystkie imiona, nazwiska, adresy i inne dane osób występujących w dokumencie zostaną wówczas zasłonięte, najczęściej zaczernione (zasada ta nie dotyczy osób pełniących funkcje publiczne lub mających związek z pełnieniem tych funkcji). Zgodnie z przepisami nie otrzymamy także informacji objętej tajemnicą państwową czy służbową.

Wniosek o dostęp do informacji publicznej możemy złożyć listownie, za pośrednictwem maila lub formularza na stronie internetowej urzędu (usługa ta nie wszędzie jest dostępna). We wniosku, oprócz naszych danych, jakie są wymagane przy składaniu podań, w tym adresu zamieszkania oraz e-mail (jeśli chcemy otrzymać tą drogą odpowiedź), podajemy także dane urzędu, do którego go kierujemy oraz wskazujemy dokładnie, o przekazanie jakiego rodzaju informacji prosimy. Wniosek nie musi być podpisany. Należy jednak w nim zaznaczyć wyraźnie, w jaki sposób chcemy otrzymać dane, czy chcemy uzyskać kopie dokumentów pocztą, a może skany na adres e-mail. Urząd powinien przesłać informacje, o które prosimy, w ciągu 14 dni, ale maksymalnie ma na to 2 miesiące. Jeśli tego nie zrobi, możemy złożyć do sądu administracyjnego skargę na bezczynność urzędu.

Zazwyczaj usługa ta jest bezpłatna. Tylko w sytuacji, kiedy urząd poniesie dodatkowe koszty związane z przygotowaniem danych lub dokumentów (np. ze skanowaniem plików lub zapisaniem danych na płytę CD), będziemy zobowiązani do zapłaty. Wysokość opłaty może być jednak wyższa niż koszty, które musiał ponieść urząd (więcej informacji: na stronie internetowej www.informacjapubliczna.org).

Konieczność przestrzegania zasady jawności życia publicznego związana jest przede wszystkim z funkcjonowaniem organów władzy publicznej i działalnością osób pełniących funkcje publiczne. Pozwala to na obywatelską kontrolę działań rządzących na każdym szczeblu administracji publicznej.

Witold Klaus, Obywatel i obywatelka w urzędzie  w: Przewodnik obywatelski.
Wiedza o społeczeństwie w liceum i technikum
 – zakres podstawowy. Część 2
, s. 96-98.

S Ł O W N I C Z E K   O B Y W A T E L S K I 

INFORMACJA PUBLICZNA – to każdego rodzaju informacja, która wiąże się z działaniem instytucji publicznej czy osób pełniących funkcje publiczne (radni, wójtowie, posłowie etc.), w tym z realizacją ich zadań czy wydawaniem pieniędzy publicznych.

ADMINISTRACJA ELEKTRONICZNA, E-ADMINISTRACJA – administracja publiczna wykorzystująca nowoczesne technologie, głównie internet, w celu poprawy jakości usług publicznych. Ma również na celu poprawienie demokratyzacji i prowadzi do zbudowania społeczeństwa informacyjnego.

ZAJRZYJ DO SŁOWNICZKA