Co włożyć do portfolio, czyli teczka tematyczna jako forma pracy i oceniania

Portfolio to prosta, a zarazem uniwersalna metoda, która może być stosowana na różnych szczeblach nauczania. W skład portfolio mogą wchodzić zestawy różnych elementów, np. notatki, artykuły prasowe dotyczące jednego zagadnienia, zdjęcia i rysunki.


Metoda portfolio od wielu już lat praktykowana jest na wszystkich szczeblach nauczania w Stanach Zjednoczonych. Również i w szkołach polskich z powodzeniem stosowano podobne metody. Ale, jak to nierzadko bywa, dopiero za obcym przykładem odkrywamy ponownie stare, wypróbowane drogi.
 

Na skróty

WPROWADZENIE

Portfolio, czyli zwyczajnie „teczka” (słowo portfolio pochodzi z języka włoskiego: portare - nosić + foglio - kartka), jest prostą, a zarazem uniwersalną metodą, która może być stosowana na różnych szczeblach nauczania wielu przedmiotów.

Istnieje możliwość różnorodnego definiowania pojęcia "teczki" (portfolio):

  • zbiór materiałów na określony temat,
  • zbiór dokumentów, który dostarcza dowodów czyjejś wiedzy, umiejętności, możliwości,
  • zbiór prac ucznia przedstawiający jego wysiłek, postępy lub osiągnięcia,
  • dokumentacja pracy ucznia (lub grupy uczniów) wokół wybranego (wyznaczonego) tematu,
  • zbiór prac dokumentujących proces odzwierciedlania, selekcji, racjonalizacji i końcowej oceny połączonej z ostatecznym wynikiem wszystkich tych czynników.

Powyższy zestaw skrótowych definicji nie wyczerpuje oczywiście zakresu rozumienia portfolio jako metody stosowanej w nauczaniu.

W skład portfolio mogą wchodzić zestawy różnych elementów. Nasze propozycje:

  • notatki i artykuły prasowe dotyczące analizowanego zagadnienia,
  • różnego rodzaju graficzne przedstawienia problemów (np. tabele ukazujące liczbę przypadków naruszeń praw człowieka w różnych krajach, czy też wykres ilustrujący zmianę liczby uchodźców na świecie w kolejnych latach),
  • materiały ilustracyjne: np. fotografie, rysunki, dowcipy rysunkowe (zarówno wycięte z gazety, jak i narysowane przez samego ucznia),
  • notatki z lektur,
  • aforyzmy, ważne myśli,
  • fragmenty aktów prawnych dotyczących analizowanego zagadnienia (np. Konwencja Praw Człowieka i Obywatela, polskiej ordynacji wyborczej),
  • esej napisany przez ucznia, przedstawiający źródła analizowanego problemu, jego współczesne formy występowania, działania, jaki podejmuje wspólnota międzynarodowa w celu jego rozwiązania, a także własną opinię ucznia na ten temat,
  • bibliografia zawierającą spis wszystkich źródeł (w tym także ustnych) wykorzystanych w teczce,
  • nagrana płyta CD,
  • notatki dotyczące indywidualnego zapoznawania się z lekturą,
  • dowody rozwoju stylu pisania (np. dobór słów, jasność i przejrzystość wypowiedzi),
  • przykłady, w których widać pomysł i jego modyfikację od początku do ostatecznego kształtu,
  • rozbudowany spis treści, prezentujący wszystkie materiały ostatecznie zgromadzone w teczce oraz krótkie (jednozdaniowe) uzasadnienie ich wyboru.

Celem podanej listy jest wskazanie jak różnorodne materiały mogą dokumentować pracę ucznia wokół opracowywanego tematu. Od nauczyciela zależy czy i w jaki sposób ją wzbogaci.
 

WSKAZÓWKI PRAKTYCZNE

Poproś uczniów, by w wyznaczonym czasie (np. przez 1-2 miesiące) postarali się zgromadzić jak najwięcej danych na wybrany przez siebie temat dotyczący problemów współczesnego świata i opracowali je w formie teczki. Oto propozycja tematów:

  • Jak odebrać głos karabinom? Konflikty zbrojne na świecie i działania wspólnoty międzynarodowej na rzecz pokoju.
  • Głód i ubóstwo - odwieczni wrogowie ludzkości. Jak współcześnie pomaga się głodującym?
  • Jaki świat pozostawimy przyszłym pokoleniom? Ekologiczne zagrożenia i nadzieje.
  • Z dala od domu, z dala od ojczyzny. Uchodźcy we współczesnym świecie.
  • Człowiek człowiekowi wilkiem? Przypadki łamania praw człowieka na świecie i sposoby ich ochrony.
  • Między współpracą i rywalizacją. Problemy gospodarki światowej.
  • Oczywiście w każdym wypadku to sam nauczyciel decyduje o tym, jaki rodzaj materiałów będzie zawierała teczka, i decyduje o kryteriach jej oceny, ale powinien uwzględnić propozycje uczniów.

Etap pierwszy

Na pierwszych lekcjach po rozpoczęciu roku szkolnego nauczyciel powinien zaznajomić uczniów z istotą metody, określić zasady weryfikacji wyników pracy, dokonać podziału zadań lub zaakceptować ich wybór przez poszczególnych uczniów. Zakres tych czynności, zwłaszcza w klasie IV, u progu szkolnego nauczania historii, byłby oczywiście ograniczony. W wypadku wprowadzenia tej metody w wyższych klasach mógłby być odpowiednio bardziej zaawansowany. W zespołach, które poznały już wcześniej metodę portfolio, można poszerzyć jej zakres o nowe elementy czy wymagania (bardziej urozmaicone kryteria oceny) lub dopuścić większą swobodę w doborze zakresu tematycznego kompletowanej teczki przedmiotowej.

Metoda portfolio pozwala na aktywizację zainteresowań ucznia w czasie kompletowania teczki w zakresie wybiegającym poza wąsko rozumiany temat. Indywidualna teczka ucznia może także stanowić odpowiednik rozbudowanego notatnika przedmiotowego. W klasach najstarszych, zarówno szkól podstawowych jak i gimnazjalnych i licealnych uczniowie mogą tworzyć tak zwana teczkę absolwenta, która może okazać się przydatna w staraniach o przyjęcie do szkoły wyższego szczebla.

Etap drugi

Kompletowanie teczki tematycznej odbywa się pod opieką nauczyciela. Przez cały okres pracy ucznia nauczyciel powinien śledzić jego postępy, wyczulać na niewykorzystane źródła przydatnych wiadomości i materiałów, ukazywać możliwości urozmaicenia zarówno treści, jak i formy zbiorów. W miarę zbliżania się terminu lekcji, podczas której wykorzystane mają być materiały zgromadzone w teczce, nauczyciel może też wskazywać uczniowi ich przydatność ze względu na walory dydaktyczne.

Etap trzeci

Wykorzystanie teczki tematycznej skompletowanej przez ucznia odbywa się w czasie jednej lub kilku lekcji poświęconych wybranemu tematowi (cyklowi tematycznemu). W zależności od wieku uczniów oraz ich doświadczenia w uczeniu się z wykorzystaniem metody portfolio bezpośrednie zaangażowanie ucznia w prowadzenie lekcji może być większe (nauczyciel obserwatorem) lub mniejsze (uczeń pomocnikiem, asystentem nauczyciela). Każda lekcja prowadzona metodą portfolio stanowić także winna doskonałą okazję do weryfikacji przez uczniów indywidualnych postępów w konstruowaniu własnych teczek. Lekcja taka jest zarówno źródłem poprawek będących wynikiem wniosków pozytywnych (co robię dobrze, co udoskonalić), jak i negatywnych (co robię niewłaściwie, co wyeliminować lub poprawić).

Etap czwarty

Zwieńczeniem indywidualnej pracy ucznia nad kompletowaniem teczki jest w zasadzie jego udział w przeprowadzeniu lekcji (cyklu zajęć). Zawartość teczki, gdy jest w miarę wszechstronnie przygotowana, powinna zapewniać barwne, dobrze merytorycznie i metodycznie podbudowane zilustrowanie tematu lekcji lub wybranego zagadnienia. Stanowi to ważny element zarówno bieżącej, jak i ostatecznej pracy ucznia - nie tylko oszacowania wartości samej teczki, ale także uzyskania oceny semestralnej (końcowej, rocznej). Praca nad teczką nie musi być wszakże jedyną i wystarczającą podstawą oceny (semestralnej lub rocznej) ucznia.

W ocenie tej mogą być uwzględniane inne kryteria systematycznej pracy: wyniki z bieżących i okresowych sprawdzianów itp. Możliwości w tym względzie są bardzo szerokie.

Zarysowany wyżej proces tworzenia teczki, jej doskonalenia oraz wykorzystywania w procesie nauczania, a także oceniania jej autora -ucznia, nie stanowi zamkniętej całości. Zaproponowana powyżej etapowość pracy metodą portfolio nie oznacza, iż nie można jej rozszerzać lub zawężać. Istnieje na przykład możliwość "nadbudowywania" na teczkę starą, z poprzedniego roku szkolnego, teczki nowej, tworzonej w wyższej klasie przez tego samego ucznia. Uczeń starszy o rok lub dwa na pewno zauważy odmienność swojego podejścia do tego samego tematu (problemu). Obserwacja taka wydaje się szczególnie ważna i wartościowa w nauczaniu historii, nauki o dziejach, która podlega wszak weryfikacji na skutek upływu czasu, gromadzenia nowych informacji, nabywania doświadczeń pozwalających na nowo i inaczej spojrzeć na dzieje.
 

OCENA – PROBLEM AUTORSKIEGO CHARAKTERU TECZKI

Oceniając pracę ucznia w tworzeniu portfolio nauczyciel powinien wziąć pod uwagę przede wszystkim następujące kryteria:

  • merytoryczną wartość materiałów,
  • przemyślany dobór materiału (w tym graficznego) oraz jego ilość,
  • sposób prezentacji: klarowny układ, staranne wykonanie, czytelne informacje dotyczące poszczególnych materiałów (np. z jakiej gazety pochodzi dany tekst, co przedstawia zdjęcie),
  • własny wkład i twórcze podejście (ilość i jakość materiałów samodzielnie przygotowanych).

Kryteria tej oceny, a raczej jeden z jej wariantów, przedstawia poniższa "Tabela oceny teczki". Podkreślić należy, że nadmierne formalizowanie pracy metodą portfolio, w tym i zasad oceniania pracy ucznia, może ograniczać ucznia i uniemożliwić osiągnięcie optymalnych wyników.

Kompletowanie teczki jest w jakiejś mierze procesem tworzenia, a więc czynnością nie do końca mierzalną. Dlatego w omawianiu i w uzgadnianiu oceny uczestniczyć powinien zarówno nauczyciel, jak i uczeń.

Ocena, oszacowanie teczki przez nauczyciela obejmuje cały proces jej powstawania: zbieraniu i tworzeniu materiałów, a nie tylko jej zamknięciu. Teczka jest więc skumulowanym zapisem postępu, odzwierciedla tok myślenia jej autora. Służy także do ewentualnej korekty przyjętego kierunku pracy i zaangażowania w nią. Nauczyciel, mając stały wgląd w teczkę, jest w stanie wskazać uczniowi, jak uwypuklić pozytywne strony jego pracy i pomóc przezwyciężyć słabości. Obserwacja rozbudowy teczki pozwala więc oszacować wyniki pracy w toku jej trwania. Daje także możliwość indywidualizowania oceny ze względu na sprawność rozwiązywania problemów, szukania dróg ich rozwiązywania, pomysłowości i dociekliwości w dążeniu do celu. Zwracamy uwagę na tę stronę procesu oceniania teczki, gdyż zwłaszcza wzrost sprawności ucznia w procesie dochodzenia do celu, a więc dynamiczna strona jego pracy, wydaje się być najwartościowszym fragmentem i dominującym efektem całego procesu uczenia się. Budowanie teczki, zbieranie materiałów uczy ponadto nie tyle systematyczności w tradycyjnym tego słowa znaczeniu, ale przede wszystkim twórczego podejścia do stałych - rozłożonych na miesiące, a nawet na lata - obowiązków.

Stosowanie metody portfolio jest wyrazem dążenia do zwiększenia trafności oceny stopnia przygotowania i postępów. Oszacowanie uzdolnień ucznia wymaga zastosowania nowych metod dydaktycznych. Standardowe sprawdziany stanowią istotną blokadę na drodze reformowania szkolnictwa. Portfolio - jako efektywna alternatywa tradycyjnego nauczania, a zarazem prezentacji wykonanej pracy, zwrócić winna uwagę zwłaszcza bezpośrednio zainteresowanych - nauczycieli i uczniów.

Tabela oceny teczki (jeden z wariantów)

Wyszczególnienie kryteriów

  • Miesiące - semestr - ocena końcowa
  • IX   X   XI   XII   I   II   III   IV   V   VI
  • Wartość merytoryczna (kompetencje ucznia)
  • Trafność doboru faktów
  • Trafność doboru postaci pierwszoplanowych i drugoplanowych
  • Realność tła
  • Trafność doboru źródeł
  • Stopień wykorzystania dostępnych opracowań
  • Inne kryteria
  • Ocena za dział : ................
  • Wartości metodyczne (umiejętności ucznia)
  • Umiejętność określenia przyczyn wydarzeń z życia publicznego
  • Umiejętność określania skutków
  • Umiejętność hierarchizacji pod względem ważności
  • Umiejętność szeregowania wydarzeń ze względu na ich kolejność
  • Umiejętność ukazania wzajemnych związków między wydarzeniami
  • Umiejętność ukazania miejsca i roli postaci w wydarzeniach
  • Umiejętność prezentacji zebranego materiału
  • Inne kryteria
  • Ocena za dział: ................
  • Oryginalność (pomysłowość ucznia)
  • Nieszablonowość w doborze materiału
  • Różnorodność materiału ilustracyjnego
  • Poglądowość materiału ilustracyjnego
  • Możliwość prezentacji w warunkach szkolnych
  • Ogólna estetyka teczki
  • Inne kryteria
  • Ocena za dział: ................
  • Ocena ogólna: ................

Przeprowadzone w USA badania dotyczące zastosowania metody portfolio wykazały, iż ponad połowa badanych miała świadomość, że kompletowanie teczki wymaga większej pracy i wysiłku niż tradycyjne zajęcia teoretyczne i praktyczne. Równocześnie jednak 87% preferowało tę metodę. Podobny odsetek badanych (85%) wskazywał, że metoda ta daje uczniom więcej swobody w doborze materiałów. Świadomość swobody w działaniu (uczeniu się), prawo, a nawet obowiązek, dokonywania wyboru w ramach określonego problemu (zagadnienia) dopinguje do efektywniejszego działania.

Właściwe funkcjonowanie portfolio uzależnione jest w dużej mierze od dobrego przygotowania do pracy z wykorzystaniem tej metody, zwłaszcza nauczyciela, ale też i uczniów. Proces kompletowania teczki, stała analiza pojawiających się problemów, poszukiwanie drogi ich rozwiązywania pozwala na coraz precyzyjniejsze określanie istoty, zawartości, układu formalnego oraz czasu przygotowania się do pracy tą metodą. Stałe (ćwiczenie) pracy z teczką znacznie poszerza zakres jej możliwości dydaktycznych. Atrakcyjność metody, zarówno dla uczniów, jak i nauczycieli, skłania do szerszego jej zastosowania.

Portfolio wymaga głębokiego przewartościowania tradycyjnego myślenia o ocenianiu, a także samego procesu oceny. Teczka, będąc zbiorem prac ucznia, jest równocześnie narzędziem szacowania pracy ucznia i osiąganych tą drogą efektów dydaktycznych. Obok oceny końcowej, wieńczącej całość pracy nad kompletowaniem teczki, nader obiecujące są szansę bieżącej i cyklicznej weryfikacji postępów w kompletowaniu teczki. Praktyka wskazuje, że oszacowanie teczki jako narzędzia oceny budzi mieszane uczucia. Wynika to z co najmniej kilku powodów. Stosunkowo trudny do określenia jest stosunek oceny (wartości) teczki do długofalowych celów nauczania. W praktyce istnieje również możliwość wywierania nacisku na autora teczki przez nauczyciela. Wpływ ten może powodować, że teczka utraci autentycznie autorski charakter, stanie się nie tylko odbiciem własnej i samodzielnej pracy ucznia, ale zawierać też będzie ślady wpływów nauczyciela. W takim wypadku oszacowanie teczki, mającej stanowić efekt pracy ucznia, obarczone będzie błędem wynikającym z ingerencji nauczyciela w ostateczny kształt teczki.

Oryginalność teczki jest kolejnym, ważnym zagadnieniem w stosowaniu metody portfolio. Założenie metody jasno określa, że to właśnie uczniowie odpowiedzialni są za rozbudowę własnej teczki i że jest ona w rzeczywistym - nie tylko fizycznym - posiadaniu ucznia przez cały czas nauki (z wyłączeniem czasu przeznaczonego na jej ocenę).

Istotnym walorem metody portfolio jest to, że efekty pracy nad skompletowaniem teczki są zdecydowanie większe, gdy proces tworzenia jest samodzielny, niż gdy jest "zinstytucjonalizowany". Gdy uczniowie tracą samodzielność, kontrolę nad procesem kompletowania teczki, staje się ona jeszcze jednym, uciążliwym obowiązkiem, kolejnym zadaniem narzuconym przez nauczyciela.

Dlatego zakres współpracy ucznia z nauczycielem nie powinien przekraczać granicy, poza którą zatracona zostałaby oryginalność teczki.

Otwartość metody portfolio rokuje jej powodzenie, z jednym wszakże zastrzeżeniem: różnice w skłonności nauczycieli i uczniów do nowatorstwa i niezależności nie mogą być zbyt rażące. W przeciwnym wypadku trudno byłoby ustrzec się nieporozumień wynikających z psychologicznie zrozumiałych skłonności nauczycieli do korzystania z utartych szlaków (by nie powiedzieć: do konserwatyzmu) i z młodzieńczego entuzjazmu w poszukiwaniu nowych dróg przez uczniów.

Doświadczenia płynące ze stosowania metody portfolio wskazują, że uatrakcyjnia ona proces nauczania i oceniania postępów uczniów. nieszablonowych metod nauczania. Metoda portfolio zapewnia nie tylko interesujące efekty dydaktyczne, ale i trudną do przecenienia satysfakcję z przygody twórczego podejścia do codziennej pracy.

Hanna Konopka

 

BIBLIOGRAFIA

Tierney R. J., Carter M. A., Desai L. E.: Portfolio Assenssment in the Reading-Writing Classrom. Christopher 1991 by Gordon Publishers, Inc., Norwood, MA.

Mokhtari K., Yellin D., Bull K.: Portfolio Assessment in Teacher Education: Impact on Preservice Teachers, Knowledge and Attitudes. "Journal of Teacher Education", VIII-IX 1996, Vol. 47, No 4, s.245-252.

Carrol J. A., Potthoff D., Huber T.: Learning From Tree Years of Portfolio Use in Teacher Education. "Journal of Teacher Education", VIII-IX 1996, Vol. 47, No 4, s. 253-262

Barton J., Collins A.: Portfolio in teacher education. "Journal of Teacher Education", 1992, Vol. 44, No 3, s. 200-210

Collins A., Portfolios in science education: Issues in purpose, structure, and authenticity. "Journal of Teacher Education", 1992, Vol. 76, No 4, s. 451-463

Opracowano na podstawie: "Portfolio Assessment in Reading-Writing Classroom"

 

Zdjęcie: Flickr/Lisa Nottingham