Program KOSS
organizowany jest przez:
ADMINISTRACJA PUBLICZNA – tworzą ją wszystkie instytucje i urzędy, których zadaniem jest bezpośrednie, praktyczne zarządzanie różnymi dziedzinami życia społecznego. W Polsce administrację publiczną dzielimy na rządową i samorządową. Administracja rządowa ma dwa poziomy: centralny (rząd) i wojewódzki (wojewodowie). Administrację samorządową tworzą wzajemnie niezależne organy wykonawcze samorządów gminnych, powiatowych i wojewódzkich.
ANARCHIA (anarchizm) – brak rządu. Anarchiści uważają, że ludzie są z natury dobrzy i mogą sami kierować swoimi sprawami, wszystkie decyzje podejmując jednomyślnie. Zdaniem anarchistów państwo jest złe i niepotrzebne, bo ogranicza wolność i stosuje przymus. W języku potocznym anarchia znaczy tyle, co bezład, chaos wynikający z braku władzy.
APARTHEID (czytaj: aparthait) – doktryna społeczno-polityczna stanowiąca podstawę systemu państwowego w Republice Południowej Afryki (1948–1994) oraz w Rodezji (1971–1980). Do jej podstawowych założeń należały segregacja rasowa (rozdzielenie) i dyskryminacja ludności innych ras niż biała oraz podkreślanie misji cywilizacyjnej białego człowieka.
AUTORYTARYZM – ustrój polityczny oparty na władzy mniejszości (jednostki) sprawowanej przez biurokrację lub/i wojsko, odrzucający demokrację i parlamentaryzm. Państwo autorytarne odmawia obywatelom większości praw politycznych, nie wtrąca się jednak w ich życie prywatne. Dla zwolenników autorytaryzmu najważniejsza jest silna władza, niezależna od opinii ogółu obywateli.
BEZROBOCIE – sytuacja, gdy osoby czynne zawodowo (tzn. w wieku od 18 do 65 lat), które chcą pracować, nie mogą znaleźć żadnego zajęcia. Poziom bezrobocia w danym kraju (województwie, mieście) wyraża stopa bezrobocia, którą oblicza się, dzieląc liczbę bezrobotnych przez liczbę ludzi zawodowo czynnych (tzw. siła robocza). Niewielkie bezrobocie jest stałą cechą gospodarki wolnorynkowej – wynika z ruchliwości ludzi, którzy np. sami rezygnują z pracy, poszukując bardziej opłacalnego czy ciekawego zajęcia albo zmieniając miejsce zamieszkania. Znacznie groźniejsze jest bezrobocie wysokie (powyżej 10%), będące poważnym problemem społecznym, któremu państwo stara się zaradzić, prowadząc odpowiednią politykę (np. finansując kursy, na których bezrobotni mogą zdobyć nowe kwalifikacje).
BUDŻET – plan dochodów i wydatków. Roczny budżet państwa jest przygotowywany przez rząd, a uchwalany przez parlament. Z deficytem budżetowym mamy do czynienia, jeśli suma planowanych wydatków państwa jest wyższa od sumy jego dochodów. Nadwyżka budżetowa powstaje z kolei wtedy, gdy dochody państwa są wyższe od jego wydatków. Budżet gminy (powiatu, województwa) jest przygotowywany przez organ wykonawczy, a uchwalany przez radę gminy (radę powiatu, sejmik wojewódzki).
BUDŻET DOMOWY - to zestawienie dochodów i wydatków gospodarstwa domowego.
CENZURA – urzędowa kontrola różnych rodzajów wypowiedzi (takich jak: książki, gazety, filmy, programy telewizyjne i radiowe, teksty piosenek) pod względem ich zgodności z ideologią głoszoną przez rządzących lub powszechnie uznawanymi zasadami religii czy moralności. Jeśli do takiej kontroli dochodzi przed upowszechnieniem wypowiedzi, mówimy o cenzurze prewencyjnej, jeśli po jej opublikowaniu – o cenzurze represyjnej. Szczególnie ostra była cenzura prewencyjna w państwach totalitarnych – nie tylko nie dopuszczała ona do rozpowszechniania treści niezgodnych z obowiązującą ideologią, ale w dodatku zabraniała zaznaczania miejsc, w których nastąpiła ingerencja cenzorska. We współczesnych państwach demokratycznych stosowanie cenzury prewencyjnej jest zabronione. Dozwolona jest natomiast cenzura represyjna – sąd może nakazać wstrzymanie dalszego rozpowszechniania wypowiedzi z powodu naruszenia obowiązujących norm prawnych czy obyczajowych (np. wypowiedzi antysemickiej bądź obrażającej uczucia religijne).
DEKLARACJA MIĘDZYNARODOWA – publiczne wyrażenie opinii w ważnej sprawie o znaczeniu międzynarodowym. Deklaracja służy zwykle zamanifestowaniu stanowiska danego państwa lub grupy państw, rzadziej ma charakter zobowiązania prawnego. Na forum ONZ deklaracje przyjmuje się jednogłośnie – są one jednak tylko aktami dobrej woli, niemającymi bezpośrednich skutków prawnych (np. nie istnieją procedury, które pozwoliłyby obywatelom dochodzić uprawnień zapisanych w ONZ-owskiej Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka).
DEMOKRACJA – dosłownie: władza ludu (z greckiego demos – lud, kratos – władza). W swoim podstawowym znaczeniu demokracja oznacza typ ustroju, w którym władzę sprawują wszyscy obywatele, a decyzje są podejmowane zgodnie z wolą większości. Demokracja bezpośrednia, z którą mieliśmy do czynienia w starożytnych Atenach, polegała na bezpośrednim udziale wszystkich obywateli w rządzeniu. Jest ona jednak możliwa tylko w małych grupach. We współczesnych państwach obywatele wybierają swoich przedstawicieli, którzy sprawują władzę w imieniu wyborców – ten typ demokracji nazywamy pośrednią albo przedstawicielską. Obecnie, mówiąc o demokracji, często mamy na myśli nie tyle ustrój, w którym decyduje większość (demokracja wyborcza lub elektoralna), ile złożony system społeczno-polityczny, charakteryzujący się specyficzną kulturą demokratyczną (aktywnym udziałem obywateli w życiu publicznym, wysokimi standardami etycznymi polityków) i zapewniający konstytucyjną ochronę praw jednostki. Bardziej precyzyjnie taką demokrację należałoby nazywać konstytucyjną bądź liberalną.
DOCHÓD – wszelkie przychody, jakie otrzymał w danym okresie podmiot gospodarczy (osoba fizyczna, gospodarstwo domowe, przedsiębiorstwo itp.), pomniejszone o koszty poniesione na ich uzyskanie. Dochód stanowi zwykle podstawę opodatkowania.
DOCHÓD NARODOWY – wartość całej produkcji dóbr i usług w gospodarce narodowej pomniejszona o wartość surowców i usług zużytych w procesie produkcji. Dochód narodowy można też obliczyć, sumując wszystkie wynagrodzenia uzyskane przez wszystkie podmioty gospodarcze (płace, renty zyski) pomniejszone o koszty ich pozyskania.
DYKTATURA – władza jednostki lub grupy zdobyta zwykle przemocą i dzięki niej utrzymywana. W dyktaturze nie ma wolnych wyborów i niezależnie działających partii politycznych, a prawa człowieka i obywatela są często łamane.
DYSKRYMINACJA – gorsze traktowanie kogoś ze względu na jakąś cechę, np. wiek, płeć, kolor skóry, pochodzenie etniczne lub narodowe czy niepełnosprawność.
EKONOMIA – często używa się tego słowa zamiennie z pojęciem „gospodarka” – wtedy oznacza tę dziedzinę życia społecznego, która zajmuje się wytwarzaniem dóbr i usług oraz ich podziałem i wykorzystywaniem. Ekonomia to jednak także nauka badająca prawa rządzące produkcją i podziałem dóbr, a także stale poszukująca bardziej efektywnych rozwiązań gospodarczych.
FEDERACJA – związek państw, które wspólnie powołują rząd federalny i przekazują mu część swoich kompetencji. Władze poszczególnych krajów wchodzących w skład federacji zachowują jednak bardzo dużo uprawnień i w pełni autonomicznie zarządzają sprawami wewnętrznymi. Państwa federacyjne to np.: Niemcy, Szwajcaria, Stany Zjednoczone, Kanada.
GLOBALIZACJA – powstawanie gospodarki o zasięgu światowym, w której jest możliwy przepływ dóbr, usług kapitału, siły roboczej, a także informacji i technologii. Proces ten wzmacniany jest m.in. przez działalność organizacji i korporacji międzynarodowych oraz rozwój światowego systemu finansowego i walutowego.
GMINA – najmniejsza jednostka podziału terytorialnego państwa. Termin ten oznacza zarówno określony obszar, jak i zamieszkujących go ludzi. W Polsce gmina jest wspólnotą mieszkańców i podstawową jednostką samorządu terytorialnego. Władzę sprawują w niej przedstawiciele ogółu mieszkańców. Organem stanowiącym jest rada gminy, a wykonawczym – wójt (w gminach wiejskich), burmistrz (w miastach) lub prezydent miasta (w dużych miastach). Gmina poza zadaniami własnymi wykonuje także zadania zlecone przez władze centralne.
GOSPODARKA CENTRALNIE STEROWANA – w tym systemie gospodarczym zasadniczą rolę odgrywają własność państwowa i centralne planowanie. Organy władzy centralnej, a nie samodzielni producenci, decydują o tym, kto, ile i jakich dóbr powinien wytwarzać, lekceważąc zwykle obiektywne prawa ekonomii, co prowadzi najczęściej do niedoborów rynkowych i ukrytego bezrobocia.
GOSPODARKA WOLNORYNKOWA – podstawą tego systemu gospodarki są prawo własności i wolny rynek, na którym dokonuje się swobodna wymiana różnych dóbr i usług. Gospodarka wolnorynkowa pozwala wszystkim na podejmowanie inicjatywy ekonomicznej. Współcześnie nie traktuje się jednak rynku jako doskonałego mechanizmu regulującego działalność ekonomiczną i dlatego państwo – w mniejszym czy większym stopniu – modyfikuje i kontroluje życie gospodarcze.
GRUPA SPOŁECZNA – względnie trwała zbiorowość jednostek połączonych więzią społeczną wynikającą ze wspólnoty wartości, interesów lub dążeń. Grupa ma słabsze bądź silniejsze poczucie odrębności od innych grup, a jej członkowie są zwykle przekonani o konieczności przedkładania dobra grupy i realizacji jej celów nad osobiste pragnienia i interesy.
HOLOKAUST – zagłada Żydów europejskich dokonana przez niemieckich nazistów w czasie II wojny światowej; pochodzi od greckiego holokaustikós, oznaczającego ofiarę całopalną.
INFLACJA – wzrost przeciętnego poziomu cen w gospodarce danego kraju. Inflację oblicza się zwykle w skali roku (czasem miesiąca) i wyraża procentowym wskaźnikiem zwanym stopą inflacji. Bezpośrednim skutkiem inflacji jest spadek realnej wartości (siły nabywczej) pieniądza. Inflację niską nazywamy inflacją pełzającą, dość wysoką (i oczywiście znacznie bardziej szkodliwą) – galopującą, a bardzo wysoką (powyżej 50% miesięcznie) – hiperinflacją. Zjawiskiem odwrotnym do inflacji jest deflacja – oznacza ona spadek przeciętnego poziomu cen w całej gospodarce.
IDEOLOGIA – zbiór idei, na który składają się krytyczny opis rzeczywistości, wizja dobrego ładu społeczno-politycznego i wartości, które go uzasadniają oraz celów działania.
INTERESY – cele, do których dana jednostka czy grupa dąży, albo potrzeby, których realizację chce sobie zapewnić. Interesy mogą być bardzo różne – najczęściej mówimy jednak o interesach ekonomicznych i politycznych.
KAMPANIA WYBORCZA – okres przed wyborami, który kandydaci (partie polityczne) wykorzystują na zdobycie poparcia wyborców. Ogłaszają swoje programy, organizują spotkania i wiece, występują w telewizji itp. Kampania wyborcza może mieć charakter pozytywny (promowanie własnej partii lub kandydata) albo negatywny (dążenie do zmniejszenia poparcia dla konkurentów, np. poprzez ujawnianie kompromitujących faktów z ich przeszłości).
KLASA SPOŁECZNA – wielka zbiorowość wyodrębniona ze względu na istotne cechy wspólne jej członków – np. wykształcenie, pozycję społeczną, a przede wszystkim wysokość dochodów.
KOALICJA – porozumienie kilku osób lub organizacji, mające doprowadzić do realizacji wspólnych dla nich celów. Warunkiem utworzenia koalicji jest przezwyciężenie różnic między jej uczestnikami – to, co ich dzieli, musi zostać przez nich uznane za mniej istotne od tego, co ich łączy. W polityce mówimy o koalicjach wyborczych (porozumienie zawarte w okresie przedwyborczym, którego efektem jest wspólna lista wyborcza, albo też nieformalne współdziałanie będące wstępem do współpracy w parlamencie) i koalicjach parlamentarnych (współpraca klubów parlamentarnych). Specyficzną formą koalicji parlamentarnej jest koalicja rządowa – sojusz klubów parlamentarnych, które tworzą rząd, wypracowują program i wspierają jego działania.
KOMISJA PARLAMENTARNA – organ pomocniczy parlamentu zajmujący się jedną z ważnych dziedzin polityki państwowej (np. sprawami zagranicznymi, rolnictwem, zdrowiem i opieką społeczną). W skład komisji wchodzą zarówno posłowie koalicji rządowej, jak i reprezentanci opozycji. Komisja przygotowuje i opiniuje projekty ustaw, może też kontrolować pracę ministra odpowiedzialnego za sprawy będące przedmiotem jej zainteresowań. Oprócz komisji stałych parlament może powoływać komisje nadzwyczajne i śledcze do zbadania konkretnych spraw.
KOMPROMIS – porozumienie stron konfliktu (często w efekcie negocjacji), które polega na wzajemnych ustępstwach: każdemu udaje się zrealizować niektóre swoje cele, jednak z osiągnięcia innych musi zrezygnować.
KONKORDAT – umowa międzynarodowa między rządem a Stolicą Apostolską, regulująca stosunki państwo–Kościół.
KONSENSUS – osiągnięta w wyniku porozumienia powszechna zgoda co do tego, która droga postępowania w danej sytuacji jest najlepsza.
KONSERWATYZM – styl politycznego myślenia nieufny wobec radykalnych zmian. Konserwatyści uważają, że społeczeństwo jest podobne do żywego organizmu, rozwija się stopniowo i samoistnie, a kluczową rolę w jego funkcjonowaniu odgrywa przywiązanie do tradycji i religii. Podstawą życia społecznego nie jest jednostka, ale tradycyjne wspólnoty, w których żyją ludzie – np. parafia, wspólnota lokalna, naród. Najważniejszą spośród nich jest dla konserwatystów rodzina. Obiektem ataków współczesnego konserwatyzmu są m.in.: konsumpcyjny styl życia, kultura masowa, upadek autorytetów, erozja moralności, kult przeciętności.
KONSTYTUCJA (ustawa zasadnicza) – podstawowy akt prawny, stanowiący fundament systemu prawnego w danym kraju. Konstytucja definiuje strukturę i kompetencje władz, określa prawa przysługujące obywatelom, wyznacza też cele, które dane państwo chce realizować. Konstytucja powinna być trwała, dlatego jej zmiana jest znacznie trudniejsza niż uchwalenie ustawy zwykłej.
KONSTYTUCJONALIZM – współczesna koncepcja prawno-polityczna, zgodnie z którą dobre państwo powinno charakteryzować się: rządami prawa; 2) podziałem władz; 3) istnieniem sądu konstytucyjnego, który ocenia zgodność działań władzy ustawodawczej i wykonawczej z konstytucją; 4) ograniczeniem prawa większości do podejmowania decyzji przez konstytucyjne zagwarantowanie praw mniejszości; 5) akceptacją międzynarodowych aktów prawnych definiujących prawa człowieka.
KONWENCJA – umowa międzynarodowa dotycząca jakiegoś obszaru stosunków międzynarodowych (np. przestrzegania praw człowieka, zasad handlu czy kontroli zbrojeń). Rządy podpisujące daną konwencję zobowiązują się do przestrzegania jej postanowień i godzą się na zastosowanie sankcji w przypadku ich złamania.
KORUPCJA – wykorzystywanie władzy lub funkcji publicznej do uzyskania korzyści majątkowych albo osobistych. Korupcją jest zatem nie tylko przyjęcie lub żądanie łapówki (prezentu) w zamian za pozytywną decyzję w jakiejś sprawie, ale także wykorzystywanie majątku publicznego do celów prywatnych, płatna protekcja, finansowanie partii w zamian za zdobycie wpływów, czy też uchylanie się przed obowiązkiem celnym, podatkowym itp.
KSENOFOBIA – postawa niechęci lub wrogości wobec obcych: cudzoziemców, przedstawicieli mniejszości religijnych lub etnicznych, a także braku szacunku dla ich tradycji i kultury. Postawy ksenofobiczne nasilają się wśród grup lub warstw społecznych zazwyczaj w czasie kryzysów ekonomicznych czy społecznych. Ksenofobię często wzbudzają lub podsycają prawicowi populiści. Termin pochodzi z greckiego ksenos – obcy, phobos – strach.
KWORUM (łac. quorum) – liczba członków jakiegoś zgromadzenia niezbędna do podjęcia wiążących decyzji. W Sejmie RP kworum wynosi 50% wszystkich posłów.
LOBBING – próby oddziaływania przez grupy interesu na decyzje władz różnych szczebli. W Stanach Zjednoczonych zasady prowadzenia lobbingu reguluje prawo, w Polsce przybiera on formy mniej zinstytucjonalizowane, np. prywatnych spotkań z parlamentarzystami, wysyłania do nich listów i przedstawiania ekspertyz. Lobbing może przybierać formy patologiczne, prowadząc np. do korupcji.
LUDOBÓJSTWO – masowe mordowanie ludzi mające na celu zniszczenie określonej grupy na-rodowej, etnicznej, religijnej lub rasowej; termin przyjęty w prawie międzynarodowym po II wojnie światowej. Ludobójstwo zostało włączone do katalogu zbrodni, które nie ulegają przedawnieniu; zgodnie z konwencją z 1998 r. sprawców ludobójstwa, zbrodni przeciw ludzkości i zbrodni wojennych sądzi Międzynarodowy Trybunał Karny w Hadze.
LEWICA – współcześnie zaliczamy do niej te siły polityczne, które głoszą zazwyczaj hasło sprawiedliwości społecznej i uważają, że silne państwo powinno podejmować czynne działania w celu ochrony interesów ludzi słabszych i biedniejszych (np. tworzyć rozbudowane pro-gramy socjalne, utrzymywać bezpłatną służbę zdrowia i edukację). W sferze wartości lewica opowiada się za świeckim modelem państwa, zasadami równości i tolerancji, ostro sprzeciwia się natomiast wszystkim formom dyskryminacji. Często zdarza się jednak, że partie głoszą dziś lewicowe hasła równości i tolerancji światopoglądowej np. w połączeniu z – bliższą zwykle prawicy – wizją państwa ograniczającego swą interwencję w gospodarkę. Współczesna lewica w wielu krajach przeżywa kryzys, ale rodzą się także nowe ruchy i partie lewicowe.
LIBERALIZM – styl myślenia politycznego, który uznaje wolność jednostki za wartość podstawową i dąży do takiego ukształtowania zasad życia politycznego i gospodarczego, które by tę wolność w jak najmniejszym stopniu ograniczały. Liberałowie opowiadają się za prawem każdego człowieka do samodzielnego kształtowania swojego życia i dążenia do zdefiniowanego we własny sposób szczęścia. Uważają, że rola państwa powinna się ograniczyć do pilnowania porządku i spokoju obywateli oraz zapewnienia ochrony praw jednostki, a przede wszystkim prawa własności. Współcześnie ruch liberalny jest podzielony: jedni liberałowie uważają za niezbędną aktywną rolę państwa, bo ich zdaniem tylko zwiększenie równości pozwoli wszystkim ludziom na rzeczywiste korzystanie z dobrodziejstw wolności, inni kategorycznie odrzucają interwencjonizm państwowy i koncepcję państwa opiekuńczego.
MARKETING – wszelkie działania podejmowane przez przedsiębiorstwo, których celem jest skłonienie konsumentów do zakupu danego produktu (usługi). Chodzi tu nie tylko o badanie potrzeb i preferencji klientów, ale także o ich kształtowanie oraz skuteczne docieranie do konsumentów poprzez odpowiednie działania informacyjne i promocyjne. Uważa się, że na strategię marketingową składają się cztery elementy (tzw. 4 x P – z ang. product, price, place, promotion).
MEDIACJA – aktywne pośrednictwo osoby neutralnej; sposób rozwiązywania konfliktu, w którym w dojściu do ugody pomaga stronom (w procesie karnym – ofierze i sprawcy) bezstronny mediator.
MODERNIZACJA – unowocześnienie. W naukach społecznych termin ten służy do opisu procesu wieloaspektowej przemiany społeczeństwa tradycyjnego w społeczeństwo nowoczesne. Podstawą funkcjonowania nowoczesnego społeczeństwa jest w większym stopniu sformalizowane prawo niż obyczaje i tradycje, a uprawnienia jednostek poprzedzają powinności wspólnotowe.
MONARCHIA – kraj, w którym głową państwa jest monarcha (najczęściej dziedziczny król). W monarchii absolutnej król dysponuje pełnią władzy. We współczesnej monarchii konstytucyjnej (np. Wielka Brytania, Szwecja, Holandia) król pełni jedynie funkcje reprezentacyjne, natomiast władza pozostaje w rękach rządu i parlamentu.
NACJONALIZM – postawa społeczno-polityczna uznająca interesy narodowe za najważniejszą wartość (egoizm narodowy); łączy się często z poczuciem wyższości swojego narodu wobec innych. Skrajnego nacjonalistę, odczuwającego nienawiść wobec innych narodów, nazywamy szowinistą. Partie nacjonalistyczne głoszą, że zadaniem państwa jest ochrona interesów własnego narodu, np. przez kontrolę wolnego rynku w celu ochrony gospodarki (protekcjonizm), ograniczenie praw mniejszości bądź też zamknięcie granic przed imigrantami i uchodźcami.
NARÓD – duża, niesformalizowana grupa społeczna, którą łączą tradycja, kultura oraz historia i która samą siebie postrzega jako wspólnotę o jednej tożsamości. Członkowie narodu posługują się zwykle jednym językiem i mają wspólne pochodzenie – warto jednak wiedzieć, że są narody, które mówią różnymi językami (Szwajcarzy) i których nie łączy wspólne pochodzenie (Amerykanie).
NATO (Sojusz Północnoatlantycki) – pakt militarny utworzony w 1949 r. przez Stany Zjednoczone, Kanadę i państwa Europy Zachodniej. Intencją założycieli było zwiększenie bezpieczeństwa państw członkowskich przez stworzenie jednolitego systemu obrony i powołanie wspólnego dowództwa wojsk Sojuszu. Uzasadnieniem tych poczynań była przede wszystkim agresywna postawa Związku Radzieckiego i jego satelitów. Po 1989 r. do NATO przystąpiło wiele państw dawnego obozu komunistycznego. Polska stała się członkiem Sojuszu Północnoatlantyckiego w roku 1999.
NAZIZM (NARODOWY SOCJALIZM, HITLERYZM) – radykalna forma faszyzmu, która narodziła się w Niemczech na początku XX wieku. Naziści głosili przekonanie o wyższości rasy aryjskiej nad innymi. Mówili też o konieczności poszerzania „przestrzeni życiowej” (niem. Lebensraum), czyli zdobywania nowych terenów do zasiedlenia przez Niemców. Zamierzano je uzyskać kosztem „ludności niższej rasowo”, np. Słowian. Nazizm zakładał także eksterminację grup uważanych za „podludzi” – w tym Żydów i Cyganów.
NEGOCJACJE – sposób osiągania porozumienia przez strony mające sprzeczne interesy. W negocjacjach strony dążą do znalezienia ta-kiego rozwiązania konfliktu, które byłoby maksymalnie zadowalające dla wszystkich uczestników sporu. Osiągnięcie kompromisu jest uzależnione przede wszystkim od tego, czy strony są przekonane, że porozumienie przyniesie im więcej korzyści niż kontynuacja konfliktu.
NEPOTYZM (od łac. nepos – bratanek, wnuk) – faworyzowanie krewnych i przyjaciół przez funkcjonariuszy publicznych i inne wpływowe osoby przy mianowaniu na stanowiska publiczne, np. urzędy centralne i samorządowe, spółki skarbu państwa czy przedsiębiorstwa samorządowe. Nepotyzm (nazywany też kumoterstwem) zaliczany jest do działań korupcyjnych.
NIEZAWISŁOŚĆ SĘDZIOWSKA – konstytucyjna zasada państwa prawa, zgodnie z którą sędzia, rozpatrując konkretną sprawę, podlega jedynie władzy konstytucji i obowiązującym ustawom, powinien być natomiast wolny od wszelkich nacisków ze strony przedstawicieli władzy.
NORMA SPOŁECZNA – aprobowany przez daną grupę czy społeczność sposób zachowania w danej sytuacji. Istnieje wiele rodzajów norm: religijne, moralne, obyczajowe, prawne. Nieprzestrzeganie normy zagrożone jest sankcją uzależnioną od rodzaju normy (np. sankcją za naruszenie normy obyczajowej nakazującej ustępowanie starszym miejsca w autobusie będą najpewniej negatywne reakcje i wypowiedzi współpasażerów, natomiast złamanie prawa może skutkować nawet karą więzienia).
OBYWATELSTWO UNIJNE – obywatelem Unii Europejskiej jest każda osoba, która ma obywatelstwo jednego z krajów członkowskich. Nie zastępuje ono obywatelstwa krajowego, tylko je uzupełnia. Obywatele UE mają prawo poruszania się i przebywania na terytorium Unii, głosowania i kandydowania w wyborach lokalnych oraz do Parlamentu Europejskiego, a także prawo do opieki dyplomatycznej i konsularnej ze strony placówek innych państw Wspólnoty (jeśli w danym kraju nie ma ambasady ani konsulatu ich kraju).
OPINIA PUBLICZNA – wyrażane publicznie poglądy obywateli dotyczące istotnych problemów społecznych i politycznych. Najczęściej za głos opinii publicznej uznajemy stanowisko zajmowane przez większość obywateli. Jeśli znaczące grupy obywateli mają odmienne poglądy w tej samej sprawie, mówimy, że opinia publiczna jest podzielona. Opinia publiczna ma w państwie demokratycznym wyjątkowo duże znaczenie i politycy muszą przy podejmowaniu decyzji brać ją pod uwagę.
OPOZYCJA – ugrupowania polityczne, które dążą do przejęcia władzy w państwie. Najistotniejszą rolę odgrywa opozycja parlamentarna, która może bezpośrednio wpływać na decyzje podejmowane przez parlament, a także kontrolować oraz oceniać pracę rządu i popierającej go koalicji, próbując równocześnie przekonać obywateli o wyższości własnych kompetencji i programu. Niekiedy mówi się także o opozycji radykalnej, domagającej się zasadniczych zmian systemu politycznego, i o opozycji antysystemowej, która w skrajnej postaci dopuszcza dążenie do władzy metodami niedemokratycznymi i nieparlamentarnymi.
ORDYNACJA WYBORCZA – ustawa określająca sposób przeprowadzenia wyborów (w tym zasad prowadzenia kampanii wyborczej) i obliczania ich wyników.
ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH (ONZ) – organizacja międzynarodowa zrzeszająca większość państw z całego świata (obecnie liczy 192 członków). Została utworzona w 1945 r. na konferencji w San Francisco. Jej zasadniczym celem jest organizowanie współpracy międzynarodowej we wszystkich istotnych dziedzinach: pokoju i bezpieczeństwa światowego, gospodarki, praw człowieka, kultury itp. Sześć głównych organów ONZ to: Zgromadzenie Ogólne, do którego kompetencji należy podejmowanie najistotniejszych decyzji (tworzą je obradujący wspólnie przedstawiciele wszystkich krajów członkowskich), a także Sekretariat (kieruje bieżącą pracą ONZ – na jego czele stoi sekretarz generalny), Rada Bezpieczeństwa (zajmuje się sprawami pokoju i bezpieczeństwa na świecie), Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, Rada Społeczno-Gospodarcza i Rada Powiernicza (jej zadaniem było administrowanie tzw. terytoriami powierniczymi – obecnie jej działalność została zawieszona).
ORGANIZACJE SPOŁECZNE – organizacje obywatelskie niezależne od władz publicznych (choć korzystające niekiedy z ich finansowego wsparcia). Wiele z nich zajmuje się obroną praw człowieka w różnych krajach (Komitety Helsińskie), działaniami na rzecz uwolnienia więźniów politycznych (Amnesty International), pomocą humanitarną (Polska Akcja Humanitarna), inne – działalnością oświatową (Społeczne Towarzystwo Oświatowe) czy edukacją obywatelską (Centrum Edukacji Obywatelskiej). Organizacje te nazywa się także pozarządowymi (ang. non-governmental organizations: NGO’s).
OBYWATELSKIE NIEPOSŁUSZEŃSTWO – działania obywateli, które otwarcie naruszają normy prawne po to, by zwrócić uwagę rządzących na niesprawiedliwość jakiegoś prawa i wymusić jego zmianę. Obywatelskie nieposłuszeństwo zakłada działanie bez użycia przemocy.
OBYWATELSTWO – stosunek prawny łączący jednostkę z państwem. Każde państwo ustala swoje zasady nabywania obywatelstwa – obowiązują dwie podstawowe drogi uzyskiwania go: prawo ziemi (decyduje miejsce urodzenia) oraz prawo krwi (decyduje obywatelstwo rodziców). W Polsce stosuje się tę drugą zasadę, przy czym inne przypadki nabycia obywatelstwa określa ustawa. Obywatele danego państwa mają określone (zazwyczaj zapisane w konstytucji) prawa i obowiązki.
PRAWICA – współcześnie zaliczamy do niej te siły polityczne, które uważają zazwyczaj, że należy chronić i wspierać tradycyjne wartości, takie jak religia, tradycja, naród, rodzina. Prawica uważa, że w polityce zasadnicze znaczenie mają racja stanu i interes narodowy. Bywa nieufna wobec różnych działań integracyjnych i ponadnarodowych jako stanowiących zagrożenie dla suwerenności państwa. W sferze gospodarczej prawica opowiada się za gospodarką wolnorynkową, obniżką podatków i ograniczeniem programów socjalnych. Obecnie często się zdarza, że partia jest prawicowa pod jednym względem, pod innym zaś centrowa bądź nawet lewicowa: może np. bronić tradycyjnych wartości, a równocześnie opowiadać się za silną interwencją państwa w gospodarkę.
PRAWO – zbiór norm (reguł postępowania) stworzonych przez państwo i obowiązujących na jego terytorium. Podstawowym celem prawa stanowionego przez państwo jest regulacja stosunków społecznych. Obywatel nieprzestrzegający prawa może zostać ukarany.
PRAWO ADMINISTRACYJNE – zespół norm prawnych regulujących stosunki obywateli z organami administracji publicznej. Prawo administracyjne definiuje także strukturę administracji publicznej, wyznacza jej zadania i kompetencje oraz określa środki, jakie może ona wykorzystywać.
PRAWO CYWILNE – dziedzina prawa zajmująca się stosunkami między równoprawnymi osobami fizycznymi i prawnymi (reguluje m.in. sprawy własności, umowy sprzedaży, najmu, ubezpieczenia). W skład prawa cywilnego wchodzą: prawo rodzinne, handlowe, spadkowe, autorskie itp. Pod ochroną prawa cywilnego pozostają także dobra osobiste, takie jak dobre imię czy zdrowie.
PRAWO KARNE – zespół norm prawnych określających, jakie czyny są uznawane za przestępcze i jakie kary grożą za ich popełnienie. Sąd, stwierdzając winę oskarżonego, może wymierzyć mu karę pozbawienia lub ograniczenia wolności albo karę grzywny. Istnieją także środki karne – np. pozbawienie praw publicznych na określony czas albo zakaz prowadzenia samochodu.
PREAMBUŁA – uroczysty wstęp do konstytucji. Najczęściej przedstawia się w niej historyczny rodowód wspólnoty politycznej, która konstytucję ustanawia, oraz wskazuje wartości, jakimi chce się ona kierować, i cele, do jakich zamierza dążyć.
PAŃSTWO – organizacja polityczna społeczeństwa posiadająca suwerenną władzę i określone terytorium. Suwerenny charakter władzy państwowej przejawia się w tym, iż jest ona najwyższą i niezależną od innych państw władzą na danym obszarze. Państwo demokratyczne działa w ramach stanowionego przez siebie prawa. Więź jednostki z państwem ma charakter sformalizowany i powstaje w wyniku nabycia obywatelstwa. Podstawową cechą państwa jest jego prawo do użycia w określonych sytuacjach przymusu (przemocy), np. w sytuacji, gdy ktoś naruszy normę prawa.
PREZYDENT – osoba stojąca na czele państwa, zwana też głową państwa. Prezydent symbolizuje jedność kraju i gwarantuje ciągłość władzy państwowej. Stanowi część władzy wykonawczej. Jego uprawnienia są odmienne w różnych państwach: np. w Niemczech prezydent pełni jedynie funkcje reprezentacyjne, władza zaś pozostaje w gestii rządu; w Polsce prezydent dysponuje wieloma uprawnieniami; we Francji jego władza ma większy zakres niż władza premiera.
PARTIA POLITYCZNA – organizacja, której celem jest dążenie do zdobycia i wykonywania władzy publicznej po to, aby móc zrealizować swój program polityczny. Partie rywalizują ze sobą w wyborach parlamentarnych i samorządowych. Sędziami są zaś obywatele; to oni ostatecznie rozstrzygają, której z nich należy powierzyć sprawowanie rządów. Partia, która wygrała wybory – samodzielnie lub w koalicji z innymi partiami – tworzy rząd, obsadza najważniejsze stanowiska i określa kierunki polityki w państwie.
PRODUKT KRAJOWY BRUTTO (PKB) – wartość rynkowa produkcji (dóbr i usług) wytworzonej w danym kraju w ciągu roku. Przy obliczaniu PKB bierze się pod uwagę wyłącznie produkcję finalną, tak aby uniknąć kilkakrotnego liczenia tej samej wartości. Nie uwzględnia się więc osobno wartości ziarna, mąki, pracy rolnika, młynarza i piekarza, lecz jedynie wartość finalnego produktu – bochenka chleba – w której zawiera się już wartość materiałów i pracy zużytej do jego wytworzenia. PKB jest najważniejszym wskaźnikiem rozwoju gospodarczego. W po-równaniach siły gospodarki różnych państw używa się często pojęcie produktu krajowego brutto per capita – jego wielkość otrzymuje się, dzieląc wartość PKB przez liczbę ludności kraju.
PATRIOTYZM – postawa społeczno-polityczna oparta na miłości do swego kraju i jego tradycji przy równoczesnym poszanowaniu innych tradycji narodowych i kultur. Patriota czuje się odpowiedzialny za swój kraj i jest przywiązany do jego tradycji, ale jego uczucia nie wynikają z poczucia wyższości wobec innych narodów.
PLURALIZM POLITYCZNY – zasada ustrojowa, która zakłada współistnienie na scenie politycznej kilku partii politycznych o różnych ideologiach i programach. W Polsce pluralizm polityczny gwarantuje ustawa zasadnicza.
PODATKI – przymusowe płatności na rzecz państwa (niekiedy także na rzecz władzy lokalnej) pobierane od ogółu obywateli, jakiejś ich grupy, przedsiębiorstw itp. Podatki są podstawowym źródłem dochodów budżetu państwa. Rozróżniamy podatki pośrednie (gdy opodatkowana jest sprzedaż towarów) i bezpośrednie (gdy opodatkowany jest dochód). W Polsce najważniejszymi podatkami pośrednimi są podatek od wartości dodanej (VAT) i akcyza (podatek od sprzedaży alkoholu, papierosów czy paliwa). Do podatków bezpośrednich zaliczamy natomiast: podatek dochodowy od osób fizycznych (PIT) i podatek dochodowy od osób prawnych (CIT).
PODZIAŁ WŁADZY – powszechnie akceptowana w krajach demokracji konstytucyjnej zasada, zgodnie z którą władza państwowa nie powinna być skupiona w jednym ręku. Przekonanie o niebezpieczeństwie kryjącym się w koncentracji władzy doprowadziło do powstania koncepcji trójpodziału władzy: na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, które są niezależne i powinny nawzajem się równoważyć i kontrolować.
POLITYKA – dziedzina życia społecznego związana ze sprawowaniem władzy publicznej. Różne grupy społeczne, partie polityczne i organizacje dążą do realizacji swojej wizji państwa i własnych interesów przez sprawowanie władzy politycznej albo zdobycie na nią wpływu. Tak rozumiana polityka jest sferą nieustannych sporów i konfliktów. Dobre funkcjonowanie państwa uzależnione jest jednak od tego, czy istnieją w nim sposoby rozstrzygania sporów i procedury podejmowania decyzji (w demokracji np. decyzje podejmowane są zgodnie z wolą większości) – tak więc polityka może być także definiowana jako sztuka rozwiązywania konfliktów oraz podejmowania decyzji w ramach gry o władzę i procesu jej sprawowania.
POPULIZM (od łac. populis – lud) – metoda walki politycznej, polegająca na zdobywaniu poparcia przy pomocy chwytliwych haseł i obietnic prostych rozwiązań społecznych i ekonomicznych problemów (np. bezrobocia, nierówności, ubóstwa) oraz ostrą krytykę elit politycznych. Politycy i partie populistyczne wykorzystują i rozbudzają irracjonalne lęki i nadzieje, negują istniejący w danym państwie sposób sprawowania władzy oraz dzielą społeczeństwo na dwie antagonistyczne grupy – lud, czyli „nas, zwykłych ludzi”, i rządzących. Programy populistów mogą odwoływać się do idei lewicowych (np. zapewnić więcej świadczeń socjalnych), prawicowych (wprowadzić niższe podatki) i nacjonalistycznych (wyrzucić z kraju imigrantów, nie wpuścić uchodźców, itp.).
POWIAT – jednostka podziału terytorialnego, obejmująca obszar kilku gmin. Powiat to także samorządowa wspólnota mieszkańców, która samodzielnie realizuje określone zadania publiczne. Organami władzy powiatu są rada powiatu i zarząd, na którego czele stoi starosta.
PRAWA CZŁOWIEKA – prawa i wolności przy-sługujące każdej jednostce ludzkiej (np. prawo do życia, wolności i własności). Prawa te wynikają z przyrodzonej godności ludzkiej i są niezbywalne, istnieją niezależnie od decyzji organów władzy, które nie mogą ich nikomu nadać czy odebrać. Jednym z podstawowych zadań państwa we współczesnej demokracji jest ochrona tych praw i wolności. Szczególnym rodzajem tych praw są prawa dziecka.
RYNEK – mechanizm umożliwiający nieustanną konfrontację konkurujących ze sobą sprzedawców oraz nabywców różnych towarów i usług, którzy deklarują, co i za jaką cenę gotowi są sprzedawać bądź kupować. W efekcie „gry rynkowej” ustalane są ceny towarów, a pośrednio regulowana jest cała działalność gospodarcza. Terminu „rynek” używa się zarówno w znaczeniu ogólnym – oznacza on wtedy wszystkie transakcje kupna i sprzedaży razem wzięte – jak i w od-niesieniu do poszczególnych dziedzin gospodarczej wymiany (np. rynek złota, zboża, paliw).
RZĄD (RADA MINISTRÓW) – podstawowy organ władzy wykonawczej państwa. W jego skład wchodzą ministrowie, kierujący pracą ministerstw (resortów) – np. minister spraw za-granicznych lub gospodarki, sprawiedliwości. Na czele rządu stoi premier, jego zadaniem jest kierowanie pracą całego gabinetu.
RZĄDY PRAWA – koncepcja, zgodnie z którą wszyscy ludzie, zarówno rządzący, jak i rządzeni, powinni podlegać tym samym uniwersalnym i bezosobowym normom prawnym.
RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH (ang. ombudsman ze szwedz. ombud przedstawiciel prawny) – organ powoływany do ochrony wolności i praw obywateli. Rzecznik działa w odpowiedzi na wnioski obywateli lub z własnej inicjatywy. Nie może on samodzielnie zmieniać decyzji innych władz, ma jednak prawo występować do różnych organów państwa (np. do Trybunału Konstytucyjnego), domagając się wnikliwego rozpatrzenia sprawy lub zmiany decyzji.
RADA EUROPY – utworzona w 1949 r. organizacja zrzeszająca wszystkie demokratyczne państwa europejskie. Za swój główny cel Rada Europy uważa organizowanie współpracy krajów przestrzegających zasad praworządności i działających na rzecz ochrony praw i wolności obywatelskich. Stałą siedzibą organizacji jest Strasburg. Polska została przyjęta do Rady Europy w 1991 r.
RATYFIKACJA – wyrażenie przez odpowiedni organ władzy państwowej (prezydenta lub parlament) woli związania się jakąś umową międzynarodową. Nakłada to na państwo obowiązek dokonania zmian w prawie wewnętrznym, tak aby dostosować je do postanowień ratyfikowanej umowy międzynarodowej.
REDYSTRYBUCJA DOCHODÓW – powtórny podział dochodów dokonywany przez państwo w imię zasady równości, sprawiedliwości społecznej i przekonania o konieczności wspomagania najsłabszych i najbiedniejszych. Państwo, chcąc doprowadzić do bardziej równomiernego podziału dochodów, jako swoje narzędzie wykorzystuje najczęściej proporcjonalny podatek dochodowy progresywny. W ramach działań redystrybucyjnych państwo organizuje i finansuje system opieki społecznej, wypłaca zasiłki dla bezrobotnych, ustala wysokość płacy minimalnej. Należy jednak pamiętać, że państwo prowadzące zbyt rozbudowaną działalność redystrybucyjną może doprowadzić do zastoju gospodarczego.
REFERENDUM – bezpośrednie głosowanie ogółu obywateli. W Polsce referendum ogólnokrajowe może być przeprowadzone w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa, np. w sprawie zatwierdzenia lub odrzucenia projektu ustawy. Referendum wśród mieszkańców gminy (powiatu, województwa) można zarządzić w sprawie odwołania organu stanowiącego, samoopodatkowania się mieszkańców na cele publiczne oraz w innych kwestiach ważnych dla wspólnoty samorządowej.
REGION – wydzielony, stosunkowo jednorodny obszar odróżniający się od terenów przyległych cechami naturalnymi lub nabytymi na przestrzeni dziejów (np. zachowujący odrębność etniczną, językową, kulturową czy religijną). Regionami nazywa się obecnie także duże, zdolne do samodzielnego funkcjonowania społeczności, którym władze centralne danego państwa przekazały istotne kompetencje samorządowe. Regiony w tym rozumieniu mają swoje władze, podmiotowość prawną i własny budżet.
REPUBLIKA – z łac. res publica znaczy rzecz ogółu. Polskim odpowiednikiem republiki jest rzeczpospolita. Republika to takie państwo, które obywatele uważają za swoje wspólne dobro. Obywatel republiki ma zatem na celu nie tylko osobiste dobro, ale też czuje się zobowiązany do działania na rzecz dobra wspólnego. W innym rozumieniu słowa, republika to taka for-ma państwa, w którym głową państwa jest nie król, lecz obieralny prezydent.
ROLA SPOŁECZNA – zbiór społecznych oczekiwań wobec jednostki (a także zestaw przypisywanych jej obowiązków i przywilejów) wynikających z pozycji zajmowanej przez nią w grupie czy społeczeństwie (np. rola ojca, lekarza, przywódcy).
ROZPORZĄDZENIE – akt prawa wydawany przez naczelny organ władzy wykonawczej (prezydenta, rząd, premiera, ministra, wojewodę, Krajową Radę Radiofonii i Telewizji) na podstawie zawartego w ustawie upoważnienia (tzw. delegacja ustawowa). Rozporządzenie uszczegóławia zapisy ustawy w celu jej wykonania.
SUWERENNOŚĆ – zwierzchnictwo. Suwerenność państwa ma dwa aspekty: zewnętrzny i wewnętrzny. Suwerenność zewnętrzna oznacza niezależność państwa od władzy innych państw, suwerenność wewnętrzna wskazuje natomiast na to, że organy państwa są w nim najwyższą władzą. Ponad suwerenną władzą państwową nie ma już nikogo, kto mógłby ją ograniczyć. Organy władzy suwerennej mogą jednak dobrowolnie przyjąć na siebie pewne zobowiązania, rezygnując z części swej suwerenności (np. Polska, podpisując Europejską Konwencję Praw Człowieka, zgodziła się, by decyzje podejmowane przez polskich urzędników czy sądy mogły być zaskarżane do Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu). Często używa się także wyrażenia suwerenność narodu (ludu), które wskazuje na to, że w demokracji władza zwierzchnia należy do narodu, czyli ogółu obywateli.
SYSTEM PARLAMENTARNY – system polityczny, w którym rząd jest powoływany i odwoływany przez parlament. W systemie tym rząd jest ściśle podporządkowany parlamentowi, który na bieżąco kontroluje poczynania ministrów bądź nawet bezpośrednio narzuca im swoją wolę. Prezydent w systemie parlamentarnym nie odgrywa większej roli, jest wybierany przez parlament, a jego uprawnienia mają charakter formalny i honorowy. Odmianą systemu parlamentarnego jest system parlamentarno-gabinetowy, w którym rząd ma bardziej samodzielną pozycję i większe uprawnienia, w dalszym ciągu jednak jego istnienie jest uzależnione od poparcia większości parlamentarnej.
SYSTEM PARTYJNY – mechanizm rywalizacji bądź współpracy partii politycznych uczestniczących w walce o zdobycie władzy i jej utrzymanie. Systemy partyjne najczęściej klasyfikuje się ze względu na liczbę partii obecnych na scenie politycznej w danym kraju. Wyróżniamy zatem system wielopartyjny, w którym działa wiele silnych partii, a władzę najczęściej zdobywa koalicja kilku z nich, i system dwupartyjny, w którym o władzę konkurują jedynie dwie partie, a zwycięstwo jednej z nich w wyborach jest równoznaczne z samodzielnym sprawowaniem rządów. System jednopartyjny jest z demokratycznego punktu widzenia anomalią – występuje w krajach totalitarnych, a czasem także autorytarnych.
SYSTEM PREZYDENCKI – system polityczny, w którym prezydent jest nie tylko głową państwa, ale pełni równocześnie funkcję premiera (tak dzieje się w Stanach Zjednoczonych). Prezydent jest wybierany w wyborach powszechnych i dysponuje realną władzą. W systemie prezydenckim dochodzi do jednoznacznego rozdzielenia władzy ustawodawczej i wykonawczej: zadaniem parlamentu jest stanowienie prawa, natomiast jego wpływ na bieżące poczynania rządu jest bardzo ograniczony. Rząd odpowiada za swe działania przed prezydentem, a nie przed parlamentem. Gdy prezydent ma duże, realne uprawnienia, ale nie pełni funkcji szefa rządu, mówimy o systemie półprezydenckim – obecnie występuje on we Francji.
SAMORZĄD TERYTORIALNY – organizacja mieszkańców określonego obszaru, których łączą wspólne sprawy i interesy wynikające z bliskiego sąsiedztwa. Podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest w Polsce gmina.
SZOWINIZM – 1) bezkrytyczny stosunek do własnego narodu połączony z przekonaniem o jego wyższości nad innymi narodami i wrogością wobec nich; skrajna postać nacjonalizmu. 2) W szerszym rozumieniu uprzywilejowane traktowanie własnej grupy, płci czy rasy połączone z nietolerancją wobec innych.
SAMORZĄDNOŚĆ – zdolność grupy do samo-dzielnego i rozumnego kierowania swoimi sprawami. Samorządność może dotyczyć różnych grup – mieszkańców jakiegoś rejonu, grupy zawodowej (np. samorząd lekarski) czy uczniowskiej (samorząd klasy albo szkoły). Samorządność zakłada pewien zakres realnej władzy – muszą istnieć sprawy, co do których samorząd może podejmować samodzielne, swobodne decyzje.
SKARGA KONSTYTUCYJNA – prawo każdego obywatela do zwrócenia się do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie zgodności z konstytucją aktu prawnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji wydał decyzję naruszającą zdaniem tego obywatela jego uprawnienia.
SŁUŻBA CYWILNA – urzędnicy administracji rządowej, którzy mają w sposób bezstronny i neutralny politycznie wykonywać zadania państwa. Należą do niej urzędnicy i pracownicy urzędów centralnych (np. ministerstw) i terenowych (np. urzędu wojewódzkiego, kuratorium), a także tzw. administracji specjalnej (np. urzędów skarbowych).
SOCJALIZM – styl myślenia politycznego, w którym za zasadniczy cel działań politycznych uważa się usunięcie nierówności między ludźmi przez uspołecznienie własności oraz sprawiedliwy podział dóbr i dochodów dokonywany przez państwo. Gospodarka w socjalizmie miała podlegać kontroli państwa i rozwijać się zgodnie z założeniami centralnego planowania (tzw. gospodarka centralnie sterowana).
W XX wieku na bazie ruchu socjalistycznego uformował się komunizm – ideologia oparta na filozofii marksistowskiej i głosząca konieczność rewolucyjnego obalenia państwa kapitalistycznego. Rewolucje komunistyczne doprowadziły jednak do powstania państw totalitarnych. Hasła socjalistyczne demagogicznie wykorzystywał w hitlerowskich Niemczech także narodowy socjalizm, łącząc je z nacjonalizmem (zob. nazizm). Współczesną, umiarkowaną postacią socjalizmu jest socjaldemokracja, która wyrzekła się idei rewolucji i dąży do realizacji swej koncepcji państwa opiekuńczego (promującego równość dzięki daleko idącemu systemowi redystrybucji dochodów).
SPOŁECZEŃSTWO – duża społeczność (najczęściej państwowa), która żyje na określonym obszarze. Życie poszczególnych członków społeczeństwa toczy się głównie w jego ramach – tu nawiązują oni kontakty z innymi ludźmi, uczą się języka, norm obyczajowych i moralnych, tutaj zaspokajają swoje potrzeby. Człowiek funkcjonuje w społeczeństwie za pośrednictwem różnych zbiorowości, takich jak kręgi towarzyskie czy sąsiedzkie, grupy, zbiorowości etniczne, terytorialne, klasy i warstwy społeczne.
SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE – taki typ społeczeństwa, w którym obywatele mogą, zrzeszać się, powoływać stowarzyszenia i innego rodzaju dobrowolne organizacje i podejmować rożnego rodzaju działania w sferze publicznej, bez ingerencji ze strony władz państwowych, w celu realizacji różnorakich krótko- i długofalowych celów. Społeczeństwo obywatelskie pozostaje autonomiczne wobec państwa, lecz niezależność ta nie musi oznaczać konfliktu czy wrogości – idzie raczej o to, że społeczeństwo obywatelskie dotyczy wzajemnych stosunków obywateli, a nie ich relacji z władzą. W społeczeństwie obywatelskim „obywatelskość” jest podstawą porozumienia oraz wspólnych działań mających na celu właściwe zarządzanie sprawami dotyczącymi wszystkich, w imię dobra wspólnego, korzyści wspólnej. Postawa obywatelska to postawa zainteresowania sprawami wspólnymi w zbiorowości ludzi na równi wolnych. Współpraca i wspólne działanie pozwalają realizować interes wszystkich obywateli i sprzyjają znalezieniu rozwiązań optymalnych oraz skutecznemu osiąganiu celów społecznych. Postawa obywatelska to także poczucie odpowiedzialności za bezpieczne istnienie, trwanie całej zbiorowości i jej członków, a także gotowość niesienia pomocy i dobrowolnych poświęceń w wymagającej tego sytuacji.
Społeczeństwo obywatelskie zakłada pewne trwałe podstawy czyniące z danego społeczeństwa zbiorowość pod istotnymi względami jednorodną. Dopiero na takiej płaszczyźnie może rozwijać się postawa obywatelska, gdyż nie obejmuje ona całości życia jednostki, lecz tylko sprawy polityczne, dotyczące zewnętrznych warunków egzystencji. Jednostki w swych działaniach mogą reprezentować postawę obywatelską zwłaszcza w zbiorowościach lokalnych – wspólnotach samorządowych, w których mieszkańcy nie są sobie całkiem obcy i mają rozeznanie dotyczące problemów, które trzeba rozwiązać wspólnie. Życie zbiorowości lokalnych jest wówczas istotną częścią składową całości życia społecznego.
SPOŁECZNA ODPOWIEDZIALNOŚĆ BIZNESU – polega na tym, że przedsiębiorstwa dobrowolnie uwzględniają nie tylko własny interes gospodarczy, ale także interesy społeczne różnych grup – pracowników, klientów, społeczności lokalnej (czy mieszkańców danego regionu, kraju). Powinny one nie tylko dostosować się do wymogów formalnych i prawnych, ale także inwestować w zasoby ludzkie, w ochronę środowiska i utrzymywać dobre relacje z otoczeniem firmy. Uważa się, że jest to warunek zrównoważonego rozwoju społecznego i ekonomicznego, a także sposób na zwiększanie konkurencyjności. Społecznie odpowiedzialne przedsiębiorstwa np. w sposób efektywny wykorzystują energię, dbają o środowisko, podają rzetelne informacje na etykietach, działają na rzecz społeczności lokalnej lub wybranej grupy (np. młodzieży, nie-pełnosprawnych).
SPOŁECZNOŚĆ LOKALNA – grupa ludzi zamieszkująca wyodrębnione, stosunkowo niewielkie terytorium (osiedle mieszkaniowe, parafia, gmina). W społeczności lokalnej silne jest poczucie więzi społecznej, wynikające ze wspólnoty interesów i potrzeb oraz dużej liczby osobistych kontaktów tworzących ją mieszkańców.
SPÓŁKA – porozumienie dwóch lub więcej osób zawarte w celu zrealizowania wspólnego za-mierzenia ekonomicznego. Z punktu widzenia prawa spółki dzielą się na osobowe i kapitałowe. Spółka osobowa (np. jawna) nie ma osobowości prawnej, jest jedynie umową wspólników, którzy decydują się wspólnie prowadzić działalność gospodarczą. Najważniejszymi typami spółek kapitałowych są spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjne.
STEREOTYP – uproszczony i schematyczny pogląd lub zbiór przekonań na temat rzeczywistości społecznej, oparty często na niepełnej wiedzy i uprzedzeniach, trudny do zmiany. Stereotypy mają najczęściej silnie wartościujący charakter – np. jedną grupę oceniają jednoznacznie pozytywnie, innej przypisują wyłącznie cechy negatywne.
STOWARZYSZENIE – prawna forma zrzeszania się obywateli, którzy pragną wspólnie dążyć do osiągnięcia jakiegoś celu. Przynależność do stowarzyszeń ma charakter całkowicie dobrowolny. Cele stowarzyszenia i struktura jego władz muszą zostać zapisane w statucie i zaakceptowane przez sąd.
TERRORYZM – systematyczne wykorzystywanie przemocy w celu realizacji swoich zamierzeń politycznych. Akty terroru nie muszą być wymierzone w osoby, które terroryści uznają za wrogów – często ich ofiarą padają niewinni przechodnie czy pasażerowie samolotu. Terroryści, działając w ten sposób, chcą przyciągnąć uwagę opinii publicznej i wymusić realizację swych postulatów.
TOLERANCJA – uszanowanie prawa innych ludzi do odmiennych poglądów, wierzeń, upodobań czy stylów życia. Bycie tolerancyjnym oznacza rezygnację z pragnienia przymuszania innych do przyjęcia naszych przekonań i wyrzeczenia się własnych – nawet jeśli naszym zdaniem są one dziwaczne czy wręcz błędne. Niekiedy rozróżnia się dwa rodzaje tolerancji: tolerancja negatywna sprowadza się do niestosowania przemocy wobec ludzi, którzy mają odmienne poglądy bądź też wyznają inną religię, tolerancja pozytywna natomiast to postawa życzliwej otwartości, akceptacji i woli poznania oraz zrozumienia odmienności.
TOTALITARYZM – ustrój państwa, które dąży do uzyskania pełnej kontroli nad życiem i działaniami swoich obywateli. W państwie totalitarnym działa i rządzi jedna hegemoniczna partia, a wszystkie dziedziny życia znajdują się pod kontrolą służb bezpieczeństwa, policji i wojska. Państwo jest właścicielem wszystkich środków masowego przekazu i wykorzystuje je do propagowania ideologii totalitarnej.
TRANSFORMACJA – głęboka przemiana (polityczna, ekonomiczna, społeczna) o trwałych efektach. Współcześnie transformacją nazywa-my przede wszystkim przemiany, jakie dokonały się w krajach Europy Środkowej i Wschodniej w latach 90., kiedy to ustrój komunistyczny został zastąpiony demokracją, a system gospodarki centralnie sterowanej – gospodarką wolnorynkową.
TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY – sąd powołany do badania zgodności ustaw i aktów prawnych niższej rangi (np. rozporządzeń rządowych). W Konstytucji RP została zapisana zasada ostateczności orzeczeń Trybunału – oznacza to, że ustawa uznana przez Trybunał za niezgodną z konstytucją traci moc prawną.
UCHODŹCA – osoba przebywająca poza terytorium swojego państwa z powodu prześladowań ze względu na rasę, religię, poglądy polityczne, przynależność do jakiejś grupy społecznej czy narodowościowej. Uchodźcy mają prawo do ochrony ze strony państw, w których szukają schronienia lub przez które przejeżdżają. Ich ochroną zajmuje się także Biuro Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (UNHCR).
UBEZPIECZENIA – rozkładanie ryzyka za po-mocą instytucji, które przejmują odpowiedzialność finansową osób fizycznych i prawnych, pragnących zabezpieczyć się od różnego rodzaju wypadków i zdarzeń. Osobną grupę stanowią ubezpieczenia społeczne (emerytalne, rentowe, zdrowotne, wypadkowe).
UNIA EUROPEJSKA – związek państw europejskich dążących do integracji (zjednoczenia), utworzony na mocy traktatu podpisanego w 1992 r. w Maastricht. Unia Europejska jest zarówno unią polityczną (oznacza to ścisłą współpracę w dziedzinie bezpieczeństwa i polityki zagranicznej, spraw wewnętrznych i sprawiedliwości), jak i ekonomiczno-monetarną (zniesienie wewnętrznych barier handlowych i wprowadzenie wspólnej waluty). Wszyscy obywatele państw sygnatariuszy traktatu z Maastricht otrzymali obywatelstwo Unii Europejskiej, dające m.in. prawo swobodnego poruszania się, osiedlania, zatrudnienia i prowadzenia interesów we wszystkich krajach członkowskich Unii. Polska stała się członkiem UE w 2004 r.
UPRZEDZENIE – trwała negatywna ocena jakiejś osoby, grupy (np. narodowej), rzeczy, zjawiska.
USTAWA – akt prawny, który może uchwalić wyłącznie parlament. W hierarchii aktów prawnych zajmuje miejsce po konstytucji i ratyfikowanych umowach międzynarodowych – oznacza to, że parlament może na drodze ustawowej regulować wszystkie sprawy zgodnie ze swoją wolą, jednak uregulowania te nie mogą być sprzeczne z konstytucją. Ustawy po uchwaleniu i opublikowaniu stają się obowiązującym prawem, którego wykonywanie jest powinnością przede wszystkim rządu i całej administracji publicznej.
WIĘŹ SPOŁECZNA – wszelkie stosunki, podobieństwa i zależności łączące członków zbiorowości. Istnienie różnych rodzajów więzi społecznych umożliwia wyodrębnianie grup społecznych i wspólnot, z których każdej odpowiada inny rodzaj więzi (np. więź rodzinna, więź narodowa). Więź społeczna łączy ludzi ze sobą, jest podstawą poczucia przynależności do grupy oraz gotowości do współdziałania i wywiązywania się ze swych obowiązków.
WŁADZA – niesymetryczna relacja społeczna, w której jedna strona podporządkowuje się woli drugiej strony, czyli podmiotowi władczemu. W swym klasycznym ujęciu Max Weber wyróżniał władzę tradycyjną (uświęconą wielowiekową tradycją), charyzmatyczną (gdy ludzie podporządkowują się przywódcy, wierząc w jego niezwykłe zdolności) oraz legalną (opartą na obowiązującym prawie). Szczególną formą władzy jest władza polityczna, czyli relacja umożliwiająca podejmowanie decyzji dotyczących całej społeczności i ich wykonywanie. Taką władzę sprawują partie polityczne, ale też inne ośrodki zdolne oddziaływać na całą społeczność (np. kościoły, media). Najważniejszą formą władzy politycznej jest jednak władza państwowa. Jej zakres jest regulowany przez konstytucję i inne ustawy, a organy władzy egzekwują swe decyzje, posługując się administracją i aparatem przymusu (prokuratura, wojsko, policja).
WŁADZA SĄDOWNICZA – stoi na straży sprawiedliwości. Sądy rozstrzygają spory między obywatelami (prawo cywilne), między obywatelami a organami władzy (prawo administracyjne) i wymierzają kary za popełnione przestępstwa (prawo karne). Sędziowie, aby mogli wypełniać dobrze swoje zadania, muszą być niezawiśli, to znaczy być wolni od nacisków i wydawać orzeczenia, kierując się jedynie obowiązującym prawem i własnym sumieniem. Specjalne znaczenie mają Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu, które sprawdzają, czy osoby sprawujące najwyższe funkcje w państwie nie naruszyły konstytucji lub ustawy.
WŁADZA USTAWODAWCZA (legislatywa) – jedna z centralnych władz państwa, której zadaniem jest stanowienie prawa w formie pisemnych ustaw. W demokracji współczesnej władza ustawodawcza należy do parlamentu (jedno- lub dwuizbowego), wybieranego przez ogół obywateli w wyborach powszechnych. Do uprawnień władzy ustawodawczej w Polsce należą także sprawowanie kontroli nad finansami państwa (uchwalanie budżetu) i ocena pracy rządu (wotum nieufności).
WŁADZA WYKONAWCZA (egzekutywa) – jedna z centralnych władz państwa, której zadaniem jest wykonywanie ustaw i bieżące zarządzanie sprawami państwowymi. W Europie władza wykonawcza należy najczęściej zarówno do prezydenta, jak i do rządu. Możliwe jest także inne rozwiązanie: w Stanach Zjednoczonych głowa państwa jest zarazem szefem rządu.
WOJEWODA – urzędnik będący przedstawicielem rządu w województwie i terenowym organem administracji rządowej. Do jego zadań należą: wykonywanie polityki rządu, koordynacja działań różnych agend administracji rządowej i niezespolonych (specjalnych), wydawanie przepisów prawa lokalnego oraz nadzór nad organami samorządu terytorialnego. Wojewodów powołuje premier – ustępują oni ze stanowisk w momencie zmiany rządu.
WOJEWÓDZTWO – jednostka podziału terytorialnego kraju. Mieszkańcy województwa tworzą wspólnotę regionalną, która samodzielnie i na własną odpowiedzialność realizuje określone zadania publiczne. Organami władzy samo-rządu wojewódzkiego są: sejmik wojewódzki i powoływany przezeń zarząd województwa, na którego czele stoi marszałek województwa.
WSPÓLNOTA – grupa społeczna, której członków łączą silne i trwałe więzi emocjonalne. Podstawą więzi wspólnotowej są najczęściej wspólna historia, tradycje, obyczaje bądź wartości. Z przynależnością do wspólnoty wiąże się zwykle poczucie odpowiedzialności za nią i obowiązek pomagania jej członkom.
WYBORY – metoda wyłaniania przedstawicieli społeczeństwa (np. parlamentarzystów) lub kandydatów na urzędy publiczne (np. prezydent miasta). Szczególny charakter mają wybory powszechne, w których mogą wziąć udział wszyscy obywatele. W państwie demokratycznym mówi się czasem o wyborach pięcioprzymiotnikowych, gdyż są one powszechne, równe, bez-pośrednie i proporcjonalne oraz odbywają się w głosowaniu tajnym. W Polsce wybory parlamentarne odbywają się co cztery lata, a samorządowe i prezydenckie co pięć lat.
WZROST GOSPODARCZY – zwiększanie się produkcji w danym kraju; stopa wzrostu gospodarczego to wyrażony w procentach przyrost PKB (lub PNB) w ciągu roku (lub miesiąca), uważany za dobry wskaźnik stanu i rozwoju gospodarki.
ZASADA POMOCNICZOŚCI – jedna z zasad ustroju Polski, a także funkcjonowania Unii Europejskiej. Zgodnie z nią organy publiczne włączają się w rozwiązywanie problemu dopiero wtedy, gdy ludzie lub społeczności, których on dotyczy, nie mogą poradzić sobie z nim same. Podobnie zasada pomocniczości w UE polega na tym, że wspólnota podejmuje działania tylko w takim zakresie i jedynie wówczas, gdy państwa członkowskie nie są w stanie same osiągnąć zakładanego celu.
ZASADA SOLIDARNOŚCI – zasada funkcjonowania Unii Europejskiej, zgodnie z którą kraje i regiony bogatsze wspierają regiony słabiej rozwinięte i uboższe. Odgrywa ważną rolę przy wydawaniu środków unijnych – dzięki niej Polska i inne kraje postkomunistyczne otrzymują znacznie więcej z budżetu niż do niego wpłacają.
ZBIOROWOŚĆ – grupa ludzi, których łączy chwilowa, nietrwała więź społeczna wynikająca najczęściej z faktu wspólnego przebywania w jakimś miejscu (można więc np. mówić o zbiorowości plażowiczów). Czasem pojęcia zbiorowości używa się także w innym sensie – określając tym mianem ludzi, którzy mają pewne wspólne cechy, na przykład wykonują ten sam zawód.
ZBRODNIE PRZECIW LUDZKOŚCI – nieludzkie czyny popełnione przeciwko ludności cywilnej zarówno w czasie wojny, jak i pokoju, w tym masowe morderstwa i likwidacja, zamienianie ludzi w niewolników, deportacje, a także prześladowania grup ludności ze względów politycznych, rasowych lub religijnych. Za zbrodnie przeciwko ludzkości uważa się między innymi zbrodnie nazistowskie w okupowanych krajach Europy w czasie II wojny światowej, eksterminację narodu żydowskiego (Holokaust), zbrodnie stalinowskie, masowe morderstwa na Bałkanach w latach 90.
ZWIĄZEK ZAWODOWY – organizacja zrzeszająca pracowników, stawiająca sobie za cel ochronę ich interesów. W negocjacjach z pracodawcami związki zawodowe starają się zapewnić swoim członkom jak najlepsze warunki pracy i jak najwyższe płace. Ostatecznym środkiem nacisku, jaki mogą zastosować, aby wymusić spełnienie swych postulatów, jest strajk, to znaczy przerwanie pracy i wstrzymanie produkcji.
ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU (MASS MEDIA) – zaliczane są do nich wszystkie sposoby przekazywania informacji na wielką skalę (przede wszystkim prasa, radio i telewizja). Odgrywają one ważną rolę społeczną i polityczną, zbierają bowiem i rozpowszechniają informacje dotyczące istotnych problemów życia politycznego, kształtują opinię publiczną i kontrolują poczynania organów władzy. Niekiedy przypisuje się im pewne znaczenie, nazywając je czwartą władzą.
O ile nie jest stwierdzone inaczej, prawa do materiałów na stronie posiada Centrum Edukacji Obywatelskiej, a teksty są dostępne na licencji CC BY-NC-SA - Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach. Licencja nie obejmuje zdjęć, filmów i materiałów graficznych. Pewne prawa zastrzeżone na rzecz autorów poszczególnych treści.