Słowniczek

ANARCHIA (anarchizm) – brak rządu. Anarchiści uważają, że ludzie są z natury dobrzy i mogą sami kierować swoimi sprawami, wszystkie decyzje podejmując jednomyślnie. Zdaniem anarchistów państwo jest złe i niepotrzebne, bo ogranicza wolność i stosuje przymus. W języku potocznym anarchia znaczy tyle, co bezład, chaos wynikający z braku władzy.

BUDŻET – plan dochodów i wydatków. Roczny budżet państwa jest przygotowywany przez rząd, a uchwalany przez parlament. Z deficytem budżetowym mamy do czynienia, jeśli suma planowanych wydatków państwa jest wyższa od sumy jego dochodów. Nadwyżka budżetowa powstaje z kolei wtedy, gdy dochody państwa są wyższe od jego wydatków. Budżet gminy (powiatu, województwa) jest przygotowywany przez organ wykonawczy, a uchwalany przez radę gminy (radę powiatu, sejmik wojewódzki).

DOCHÓD – wszelkie przychody, jakie otrzymał w danym okresie podmiot gospodarczy (osoba fizyczna, gospodarstwo domowe, przedsiębiorstwo itp.), pomniejszone o koszty poniesione na ich uzyskanie. Dochód stanowi zwykle podstawę opodatkowania.

DYKTATURA – władza jednostki lub grupy zdobyta zwykle przemocą i dzięki niej utrzymywana. W dyktaturze nie ma wolnych wyborów i niezależnie działających partii politycznych, a prawa człowieka i obywatela są często łamane.

GMINA – najmniejsza jednostka podziału terytorialnego państwa. Termin ten oznacza zarówno określony obszar, jak i zamieszkujących go ludzi. W Polsce gmina jest wspólnotą mieszkańców i podstawową jednostką samorządu terytorialnego. Władzę sprawują w niej przedstawiciele ogółu mieszkańców. Organem stanowiącym jest rada gminy, a wykonawczym – wójt (w gminach wiejskich), burmistrz (w miastach) lub prezydent miasta (w dużych miastach). Gmina poza zadaniami własnymi wykonuje także zadania zlecone przez władze centralne.

GOSPODARKA WOLNORYNKOWA – podstawą tego systemu gospodarki są prawo własności i wolny rynek, na którym dokonuje się swobodna wymiana różnych dóbr i usług. Gospodarka wolnorynkowa pozwala wszystkim na podejmowanie inicjatywy ekonomicznej. Współcześnie nie traktuje się jednak rynku jako doskonałego mechanizmu regulującego działalność ekonomiczną i dlatego państwo – w mniejszym czy większym stopniu – modyfikuje i kontroluje życie gospodarcze.

IDEOLOGIA – zbiór idei, na który składają się krytyczny opis rzeczywistości, wizja dobrego ładu społeczno-politycznego i wartości, które go uzasadniają oraz celów działania.

KOALICJA – porozumienie kilku osób lub organizacji, mające doprowadzić do realizacji wspólnych dla nich celów. Warunkiem utworzenia koalicji jest przezwyciężenie różnic między jej uczestnikami – to, co ich dzieli, musi zostać przez nich uznane za mniej istotne od tego, co ich łączy. W polityce mówimy o koalicjach wyborczych (porozumienie zawarte w okresie przedwyborczym, którego efektem jest wspólna lista wyborcza, albo też nieformalne współdziałanie będące wstępem do współpracy w parlamencie) i koalicjach parlamentarnych (współpraca klubów parlamentarnych). Specyficzną formą koalicji parlamentarnej jest koalicja rządowa – sojusz klubów parlamentarnych, które tworzą rząd, wypracowują program i wspierają jego działania.

KOMPROMIS – porozumienie stron konfliktu (często w efekcie negocjacji), które polega na wzajemnych ustępstwach: każdemu udaje się zrealizować niektóre swoje cele, jednak z osiągnięcia innych musi zrezygnować.

KONSENSUS – osiągnięta w wyniku porozumienia powszechna zgoda co do tego, która droga postępowania w danej sytuacji jest najlepsza.

KONSTYTUCJA (ustawa zasadnicza) – podstawowy akt prawny, stanowiący fundament systemu prawnego w danym kraju. Konstytucja definiuje strukturę i kompetencje władz, określa prawa przysługujące obywatelom, wyznacza też cele, które dane państwo chce realizować. Konstytucja powinna być trwała, dlatego jej zmiana jest znacznie trudniejsza niż uchwalenie ustawy zwykłej.

KONWENCJA – umowa międzynarodowa dotycząca jakiegoś obszaru stosunków międzynarodowych­ (np. przestrzegania praw człowieka, zasad handlu czy kontroli zbrojeń). Rządy podpisujące daną konwencję zobowiązują się do przestrzegania jej postanowień i godzą się na zastosowanie sankcji w przypadku ich złamania.

KSENOFOBIA – postawa niechęci lub wrogości wobec obcych: cudzoziemców, przedstawicieli mniejszości religijnych lub etnicznych, a także braku szacunku dla ich tradycji i kultury. Postawy ksenofobiczne nasilają się wśród grup lub warstw społecznych zazwyczaj w czasie kryzysów ekonomicznych czy społecznych. Ksenofobię często wzbudzają lub podsycają prawicowi populiści. Termin pochodzi z greckiego ksenos – obcy, phobos – strach.

LEWICA – współcześnie zaliczamy do niej te siły polityczne, które głoszą zazwyczaj hasło sprawiedliwości społecznej i uważają, że silne państwo powinno podejmować czynne działania w celu ochrony interesów ludzi słabszych i biedniejszych (np. tworzyć rozbudowane pro-gramy socjalne, utrzymywać bezpłatną służbę zdrowia i edukację). W sferze wartości lewica opowiada się za świeckim modelem państwa, zasadami równości i tolerancji, ostro sprzeciwia się natomiast wszystkim formom dyskryminacji. Często zdarza się jednak, że partie głoszą dziś lewicowe hasła równości i tolerancji światopoglądowej np. w połączeniu z – bliższą zwykle prawicy – wizją państwa ograniczającego swą interwencję w gospodarkę. Współczesna lewica w wielu krajach przeżywa kryzys, ale rodzą się także nowe ruchy i partie lewicowe.

MEDIACJA – aktywne pośrednictwo osoby neutralnej; sposób rozwiązywania konfliktu, w którym w dojściu do ugody pomaga stronom (w procesie karnym – ofierze i sprawcy) bezstronny mediator.

NARÓD – duża, niesformalizowana grupa społeczna, którą łączą tradycja, kultura oraz historia i która samą siebie postrzega jako wspólnotę o jednej tożsamości. Członkowie narodu posługują się zwykle jednym językiem i mają wspólne pochodzenie – warto jednak wiedzieć, że są narody, które mówią różnymi językami (Szwajcarzy) i których nie łączy wspólne pochodzenie (Amerykanie).

NAZIZM (NARODOWY SOCJALIZM, HITLERYZM) – radykalna forma faszyzmu, która narodziła się w Niemczech na początku XX wieku. Naziści głosili przekonanie o wyższości rasy aryjskiej nad innymi. Mówili też o konieczności poszerzania „przestrzeni życiowej” (niem. Lebensraum), czyli zdobywania nowych terenów do zasiedlenia przez Niemców. Zamierzano je uzyskać kosztem „ludności niższej rasowo”, np. Słowian. Nazizm zakładał także eksterminację grup uważanych za „podludzi” – w tym Żydów i Cyganów.

NEPOTYZM (od łac. nepos – bratanek, wnuk) – faworyzowanie krewnych i przyjaciół przez funkcjonariuszy publicznych i inne wpływowe osoby przy mianowaniu na stanowiska publiczne, np. urzędy centralne i samorządowe, spółki skarbu państwa czy przedsiębiorstwa samorządowe. Nepotyzm (nazywany też kumoterstwem) zaliczany jest do działań korupcyjnych.

OPOZYCJA – ugrupowania polityczne, które dążą do przejęcia władzy w państwie. Najistotniejszą rolę odgrywa opozycja parlamentarna, która może bezpośrednio wpływać na decyzje podejmowane przez parlament, a także kontrolować oraz oceniać pracę rządu i popierającej go koalicji, próbując równocześnie przekonać obywateli o wyższości własnych kompetencji i programu. Niekiedy mówi się także o opozycji radykalnej, domagającej się zasadniczych zmian systemu politycznego, i o opozycji antysystemowej, która w skrajnej postaci dopuszcza dążenie do władzy metodami niedemokratycznymi i nieparlamentarnymi.

ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH (ONZ) – organizacja międzynarodowa zrzeszająca większość państw z całego świata (obecnie liczy 192 członków). Została utworzona w 1945 r. na konferencji w San Francisco. Jej zasadniczym celem jest organizowanie współpracy międzynarodowej we wszystkich istotnych dziedzinach: pokoju i bezpieczeństwa światowego, gospodarki, praw człowieka, kultury itp. Sześć głównych organów ONZ to: Zgromadzenie Ogólne, do którego kompetencji należy podejmowanie najistotniejszych decyzji (tworzą je obradujący wspólnie przedstawiciele wszystkich krajów członkowskich), a także Sekretariat (kieruje bieżącą pracą ONZ – na jego czele stoi sekretarz generalny), Rada Bezpieczeństwa (zajmuje się sprawami pokoju i bezpieczeństwa na świecie), Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, Rada Społeczno-Gospodarcza i Rada Powiernicza (jej zadaniem było administrowanie tzw. terytoriami powierniczymi – obecnie jej działalność została zawieszona).

OBYWATELSKIE NIEPOSŁUSZEŃSTWO – działania obywateli, które otwarcie naruszają normy prawne po to, by zwrócić uwagę rządzących na niesprawiedliwość jakiegoś prawa i wymusić jego zmianę. Obywatelskie nieposłuszeństwo zakłada działanie bez użycia przemocy.

PRAWO ADMINISTRACYJNE – zespół norm prawnych regulujących stosunki obywateli z organami administracji publicznej. Prawo administracyjne definiuje także strukturę administracji publicznej, wyznacza jej zadania i kompetencje oraz określa środki, jakie może ona wykorzystywać.

PRAWO KARNE – zespół norm prawnych określających, jakie czyny są uznawane za przestępcze i jakie kary grożą za ich popełnienie. Sąd, stwierdzając winę oskarżonego, może wymierzyć mu karę pozbawienia lub ograniczenia wolności albo karę grzywny. Istnieją także środki karne – np. pozbawienie praw publicznych na określony czas albo zakaz prowadzenia samochodu.

PREZYDENT – osoba stojąca na czele państwa, zwana też głową państwa. Prezydent symbolizuje jedność kraju i gwarantuje ciągłość władzy państwowej. Stanowi część władzy wykonawczej. Jego uprawnienia są odmienne w różnych państwach:­ np. w Niemczech prezydent pełni jedynie funkcje reprezentacyjne, władza zaś pozostaje w gestii rządu; w Polsce prezydent dysponuje wieloma uprawnieniami; we Francji jego władza ma większy zakres niż władza premiera.

PRODUKT KRAJOWY BRUTTO (PKB) – wartość rynkowa produkcji (dóbr i usług) wytworzonej w danym kraju w ciągu roku. Przy obliczaniu PKB bierze się pod uwagę wyłącznie produkcję finalną, tak aby uniknąć kilkakrotnego liczenia tej samej wartości. Nie uwzględnia się więc osobno wartości ziarna, mąki, pracy rolnika, młynarza i piekarza, lecz jedynie wartość finalnego produktu – bochenka chleba – w której zawiera się już wartość materiałów i pracy zużytej do jego wytworzenia. PKB jest najważniejszym wskaźnikiem rozwoju gospodarczego. W po-równaniach siły gospodarki różnych państw używa się często pojęcie produktu krajowego brutto per capita – jego wielkość otrzymuje się, dzieląc wartość PKB przez liczbę ludności kraju.

PATRIOTYZM – postawa społeczno-polityczna oparta na miłości do swego kraju i jego tradycji przy równoczesnym poszanowaniu innych tradycji narodowych i kultur. Patriota czuje się odpowiedzialny za swój kraj i jest przywiązany do jego tradycji, ale jego uczucia nie wynikają z poczucia wyższości wobec innych narodów.

PODATKI – przymusowe płatności na rzecz państwa (niekiedy także na rzecz władzy lokalnej) pobierane od ogółu obywateli, jakiejś ich grupy, przedsiębiorstw itp. Podatki są podstawowym źródłem dochodów budżetu państwa. Rozróżniamy podatki pośrednie (gdy opodatkowana jest sprzedaż towarów) i bezpośrednie (gdy opodatkowany jest dochód). W Polsce najważniejszymi podatkami pośrednimi są podatek od wartości dodanej (VAT) i akcyza (podatek od sprzedaży alkoholu, papierosów czy paliwa). Do podatków bezpośrednich zaliczamy natomiast: podatek dochodowy od osób fizycznych (PIT) i podatek dochodowy od osób prawnych (CIT).

POLITYKA – dziedzina życia społecznego związana ze sprawowaniem władzy publicznej. Różne grupy społeczne, partie polityczne i organizacje dążą do realizacji swojej wizji państwa i własnych interesów przez sprawowanie władzy politycznej albo zdobycie na nią wpływu. Tak rozumiana polityka jest sferą nieustannych sporów i konfliktów. Dobre funkcjonowanie państwa uzależnione jest jednak od tego, czy istnieją w nim sposoby rozstrzygania sporów i procedury podejmowania decyzji (w demokracji np. decyzje podejmowane są zgodnie z wolą większości) – tak więc polityka może być także definiowana jako sztuka rozwiązywania konfliktów oraz podejmowania decyzji w ramach gry o władzę i procesu jej sprawowania.

POWIAT – jednostka podziału terytorialnego, obejmująca obszar kilku gmin. Powiat to także samorządowa wspólnota mieszkańców, która samodzielnie realizuje określone zadania publiczne. Organami władzy powiatu są rada powiatu i zarząd, na którego czele stoi starosta.

RZĄDY PRAWA – koncepcja, zgodnie z którą wszyscy ludzie, zarówno rządzący, jak i rządzeni, powinni podlegać tym samym uniwersalnym i bezosobowym normom prawnym.

RADA EUROPY – utworzona w 1949 r. organizacja zrzeszająca wszystkie demokratyczne państwa europejskie. Za swój główny cel Rada Europy uważa organizowanie współpracy krajów przestrzegających zasad praworządności i działających na rzecz ochrony praw i wolności obywatelskich. Stałą siedzibą organizacji jest Strasburg. Polska została przyjęta do Rady Europy w 1991 r.

REDYSTRYBUCJA DOCHODÓW – powtórny podział dochodów dokonywany przez państwo w imię zasady równości, sprawiedliwości społecznej i przekonania o konieczności wspomagania najsłabszych i najbiedniejszych. Państwo, chcąc doprowadzić do bardziej równomiernego podziału dochodów, jako swoje narzędzie wykorzystuje najczęściej proporcjonalny podatek dochodowy progresywny. W ramach działań redystrybucyjnych państwo organizuje i finansuje system opieki społecznej, wypłaca zasiłki dla bezrobotnych, ustala wysokość płacy minimalnej. Należy jednak pamiętać, że państwo prowadzące zbyt rozbudowaną działalność redystrybucyjną może doprowadzić do zastoju gospodarczego.

REGION – wydzielony, stosunkowo jednorodny obszar odróżniający się od terenów przyległych cechami naturalnymi lub nabytymi na przestrzeni dziejów (np. zachowujący odrębność etniczną, językową, kulturową czy religijną). Regionami nazywa się obecnie także duże, zdolne do samodzielnego funkcjonowania społeczności, którym władze centralne danego państwa przekazały istotne kompetencje samorządowe. Regiony w tym rozumieniu mają swoje władze, podmiotowość prawną i własny budżet.

ROLA SPOŁECZNA – zbiór społecznych oczekiwań wobec jednostki (a także zestaw przypisywanych jej obowiązków i przywilejów) wynikających z pozycji zajmowanej przez nią w grupie czy społeczeństwie (np. rola ojca, lekarza, przywódcy).

SYSTEM PARTYJNY – mechanizm rywalizacji bądź współpracy partii politycznych uczestniczących w walce o zdobycie władzy i jej utrzymanie. Systemy partyjne najczęściej klasyfikuje się ze względu na liczbę partii obecnych na scenie politycznej w danym kraju. Wyróżniamy zatem system wielopartyjny, w którym działa wiele silnych partii, a władzę najczęściej zdobywa koalicja kilku z nich, i system dwupartyjny, w którym o władzę konkurują jedynie dwie partie, a zwycięstwo jednej z nich w wyborach jest równoznaczne z samodzielnym sprawowaniem rządów. System jednopartyjny jest z demokratycznego punktu widzenia anomalią – występuje w krajach totalitarnych, a czasem także autorytarnych.

SZOWINIZM – 1) bezkrytyczny stosunek do własnego narodu połączony z przekonaniem o jego wyższości nad innymi narodami i wrogością wobec nich; skrajna postać nacjonalizmu. 2) W szerszym rozumieniu uprzywilejowane traktowanie własnej grupy, płci czy rasy połączone z nietolerancją wobec innych.

SAMORZĄDNOŚĆ – zdolność grupy do samo-dzielnego i rozumnego kierowania swoimi sprawami. Samorządność może dotyczyć różnych grup – mieszkańców jakiegoś rejonu, grupy zawodowej (np. samorząd lekarski) czy uczniowskiej (samorząd klasy albo szkoły). Samorządność zakłada pewien zakres realnej władzy – muszą istnieć sprawy, co do których samorząd może podejmować samodzielne, swobodne decyzje.

SŁUŻBA CYWILNA – urzędnicy administracji rządowej, którzy mają w sposób bezstronny i neutralny politycznie wykonywać zadania państwa. Należą do niej urzędnicy i pracownicy urzędów centralnych (np. ministerstw) i terenowych (np. urzędu wojewódzkiego, kuratorium), a także tzw. administracji specjalnej (np. urzędów skarbowych).

SPOŁECZEŃSTWO – duża społeczność (najczęściej państwowa), która żyje na określonym obszarze. Życie poszczególnych członków społeczeństwa toczy się głównie w jego ramach – tu nawiązują oni kontakty z innymi ludźmi, uczą się języka, norm obyczajowych i moralnych, tutaj zaspokajają swoje potrzeby. Człowiek funkcjonuje w społeczeństwie za pośrednictwem różnych zbiorowości, takich jak kręgi towarzyskie czy sąsiedzkie, grupy, zbiorowości etniczne, terytorialne, klasy i warstwy społeczne.

SPOŁECZNA ODPOWIEDZIALNOŚĆ BIZNESU – polega na tym, że przedsiębiorstwa dobrowolnie uwzględniają nie tylko własny interes gospodarczy, ale także interesy społeczne różnych grup – pracowników, klientów, społeczności lokalnej (czy mieszkańców danego regionu, kraju). Powinny one nie tylko dostosować się do wymogów formalnych i prawnych, ale także inwestować w zasoby ludzkie, w ochronę środowiska i utrzymywać dobre relacje z otoczeniem firmy. Uważa się, że jest to warunek zrównoważonego rozwoju społecznego i ekonomicznego, a także sposób na zwiększanie konkurencyjności. Społecznie odpowiedzialne przedsiębiorstwa np. w sposób efektywny wykorzystują energię, dbają o środowisko, podają rzetelne informacje na etykietach, działają na rzecz społeczności lokalnej lub wybranej grupy (np. młodzieży, nie-pełnosprawnych).

SPÓŁKA – porozumienie dwóch lub więcej osób zawarte w celu zrealizowania wspólnego za-mierzenia ekonomicznego. Z punktu widzenia prawa spółki dzielą się na osobowe i kapitałowe. Spółka osobowa (np. jawna) nie ma osobowości prawnej, jest jedynie umową wspólników, którzy decydują się wspólnie prowadzić działalność gospodarczą. Najważniejszymi typami spółek kapitałowych są spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjne.

STOWARZYSZENIE – prawna forma zrzeszania się obywateli, którzy pragną wspólnie dążyć do osiągnięcia jakiegoś celu. Przynależność do stowarzyszeń ma charakter całkowicie dobrowolny. Cele stowarzyszenia i struktura jego władz muszą zostać zapisane w statucie i zaakceptowane przez sąd.

TOLERANCJA – uszanowanie prawa innych ludzi do odmiennych poglądów, wierzeń, upodobań czy stylów życia. Bycie tolerancyjnym oznacza rezygnację z pragnienia przymuszania innych do przyjęcia naszych przekonań i wyrzeczenia się własnych – nawet jeśli naszym zdaniem są one dziwaczne czy wręcz błędne. Niekiedy rozróżnia się dwa rodzaje tolerancji: tolerancja negatywna sprowadza się do niestosowania przemocy wobec ludzi, którzy mają odmienne poglądy bądź też wyznają inną religię, tolerancja pozytywna natomiast to postawa życzliwej otwartości, akceptacji i woli poznania oraz zrozumienia odmienności.

TRANSFORMACJA – głęboka przemiana (polityczna, ekonomiczna, społeczna) o trwałych efektach. Współcześnie transformacją nazywa-my przede wszystkim przemiany, jakie dokonały się w krajach Europy Środkowej i Wschodniej w latach 90., kiedy to ustrój komunistyczny został zastąpiony demokracją, a system gospodarki centralnie sterowanej – gospodarką wolnorynkową.

UBEZPIECZENIA – rozkładanie ryzyka za po-mocą instytucji, które przejmują odpowiedzialność finansową osób fizycznych i prawnych, pragnących zabezpieczyć się od różnego rodzaju wypadków i zdarzeń. Osobną grupę stanowią ubezpieczenia społeczne (emerytalne, rentowe, zdrowotne, wypadkowe).

UPRZEDZENIE – trwała negatywna ocena jakiejś osoby, grupy (np. narodowej), rzeczy, zjawiska.

WŁADZA SĄDOWNICZA – stoi na straży sprawiedliwości. Sądy rozstrzygają spory między obywatelami (prawo cywilne), między obywatelami a organami władzy (prawo administracyjne) i wymierzają kary za popełnione przestępstwa (prawo karne). Sędziowie, aby mogli wypełniać dobrze swoje zadania, muszą być niezawiśli, to znaczy być wolni od nacisków i wydawać orzeczenia, kierując się jedynie obowiązującym prawem i własnym sumieniem. Specjalne znaczenie mają Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu, które sprawdzają, czy osoby sprawujące najwyższe funkcje w państwie nie naruszyły konstytucji lub ustawy.

WŁADZA WYKONAWCZA (egzekutywa) – jedna z centralnych władz państwa, której zadaniem jest wykonywanie ustaw i bieżące zarządzanie sprawami państwowymi. W Europie władza wykonawcza należy najczęściej zarówno do prezydenta, jak i do rządu. Możliwe jest także inne rozwiązanie: w Stanach Zjednoczonych głowa państwa jest zarazem szefem rządu.

WOJEWÓDZTWO – jednostka podziału terytorialnego kraju. Mieszkańcy województwa tworzą wspólnotę regionalną, która samodzielnie i na własną odpowiedzialność realizuje określone zadania publiczne. Organami władzy samo-rządu wojewódzkiego są: sejmik wojewódzki i powoływany przezeń zarząd województwa, na którego czele stoi marszałek województwa.

WYBORY – metoda wyłaniania przedstawicieli społeczeństwa (np. parlamentarzystów) lub kandydatów na urzędy publiczne (np. prezydent miasta). Szczególny charakter mają wybory powszechne, w których mogą wziąć udział wszyscy obywatele. W państwie demokratycznym mówi się czasem o wyborach pięcioprzymiotnikowych, gdyż są one powszechne, równe, bez-pośrednie i proporcjonalne oraz odbywają się w głosowaniu tajnym. W Polsce wybory parlamentarne odbywają się co cztery lata, a samorządowe i prezydenckie co pięć lat.

ZASADA SOLIDARNOŚCI – zasada funkcjonowania Unii Europejskiej, zgodnie z którą kraje i regiony bogatsze wspierają regiony słabiej rozwinięte i uboższe. Odgrywa ważną rolę przy wydawaniu środków unijnych – dzięki niej Polska i inne kraje postkomunistyczne otrzymują znacznie więcej z budżetu niż do niego wpłacają.

ZBRODNIE PRZECIW LUDZKOŚCI – nieludzkie czyny popełnione przeciwko ludności cywilnej zarówno w czasie wojny, jak i pokoju, w tym masowe morderstwa i likwidacja, zamienianie ludzi w niewolników, deportacje, a także prześladowania grup ludności ze względów politycznych, rasowych lub religijnych. Za zbrodnie przeciwko ludzkości uważa się między innymi zbrodnie nazistowskie w okupowanych krajach Europy w czasie II wojny światowej, eksterminację narodu żydowskiego (Holokaust), zbrodnie stalinowskie, masowe morderstwa na Bałkanach w latach 90.