Demokracja to rozmowa, czyli uczymy się dyskutować i debatować

Dyskusja według prof. Okonia jest metodą nauczania polegającą na wymianie zdań między nauczycielem a uczniami lub między samymi uczniami, niezależnie od tego, czy wypowiadane kwestie stanowią poglądy własne uczestników, czy też odwołują się do opinii innych osób. Poznaj jedną z metod aktywizujących pracę uczniów na lekcji.

 

Na skróty Część I. Dyskusja i debata w szkole Zagrożenia Co i jak oceniać? Część II. Jak to zrobić?   Jak przeprowadzić w klasie debatę „za i przeciw”?  Debata oksfordzka – odmiana debaty „za i przeciw” Dyskutowanie metodą zwaną „akwarium” Dyskusja panelowa Dyskusja plenarna Dyskusja nieformalna Dyskusja sokratejska Dyskusja z zaproszonym gościem Dyskusja punktowana  Bibliografia

CZĘŚĆ I. DYSKUSJA I DEBATA W SZKOLE »

Po to, aby uzyskać w klasie rzeczywistą dyskusję konieczne jest zaprezentowanie przez uczestników odmiennych poglądów w omawianej kwestii, oraz dążenie do znalezienia stanowiska możliwego do przyjęcia dla wszystkich dyskutantów. Omawiana kwestia musi być więc kontrowersyjna i wzbudzać zainteresowanie uczniów. Nie może to być problem oczywisty dla uczniów ani zupełnie im obcy.

Podstawowym elementem umożliwiającym wykorzystanie dyskusji jako metody nauczania i warunkującym jej powodzenie jest trafne sformułowanie tematu. Sprawa nie jest błaha, ponieważ temat nie może być zbyt trudny, jak na możliwości analityczne uczniów, nie może odwoływać się do niedostępnych im wiadomości lub zawierać niezrozumiałych dla nich pojęć i określeń. Temat nie może być też zbyt łatwy, dający się szybko i jednoznacznie rozstrzygnąć. Musi wywoływać chęć dyskusji i stawiać problem kontrowersyjny. W wyniku dyskusji nie jest konieczne dojście do jedynej słusznej odpowiedzi, ale raczej pełne omówienie stawianego problemu. Powinien być tak sformułowany, aby uniemożliwiał jednoznaczność oceny, np.: „Czy powstanie listopadowe miało szanse powodzenia?” lub „Stanisław August Poniatowski – reformator czy zdrajca?”.

Konieczne jest także przygotowanie się uczniów do planowanej dyskusji. Problem ten można rozwiązać, wyposażając ich w niezbędne wiadomości i argumenty na lekcji poprzedzającej dyskusję lub zlecając przygotowanie się do niej w domu. Trzeba jednak pamiętać, że w tym drugim wypadku nie mamy możliwości weryfikacji stanu przygotowań. Dlatego jeżeli przygotowanie do dyskusji zlecamy uczniom w formie pracy domowej, wyegzekwować to musimy nie na lekcji, na której dyskusja ma być przeprowadzona, lecz wcześniej.

Niezależnie od przyjętej formy dyskusji, nauczyciel musi nią kierować. Stopień ingerencji w wypowiedzi uczniów zależy, rzecz jasna, od przyjętego modelu, jednak w każdej sytuacji konieczne jest utrzymywanie wypowiedzi w ogólnie przyjętych kanonach poprawności języka i kultury słowa, a także pilnowanie, aby dyskutanci nie zbaczali z tematu. Każdy nauczyciel stosujący tę metodę prędzej czy później, stanie wobec pytania, czy ożywiona dyskusja pełna krańcowych opinii i interakcji społecznych nie spowoduje negatywnych skutków wychowawczych i w którym momencie należy ją zablokować, aby tym konsekwencjom zapobiec.

Każda dyskusja musi się zakończyć podsumowaniem, stanowiącym krótkie omówienie rezultatów i sposobu jej prowadzenia. Taka rekapitulacja pozwala także uczniom nabrać pewnego dystansu do własnych, często bardzo emocjonalnych wypowiedzi, tym samym rozładowując narosłe podczas dyskusji napięcia.
 

1. Zagrożenia

• „zmonopolizowanie” dyskusji przez kilku najbardziej aktywnych uczniów,
• „rozmycie się” w dygresjach – nauczyciel musi stale pilnować, by uczniowie nie odbiegali od tematu,
• „efekt aureoli” – polega on na ciągłym postrzeganiu danej osoby pozytywnie lub negatywnie (niezależnie od sytuacji), dlatego że kiedyś wzbudziła ona niechęć lub sympatię, które są przekładane na inne jej zachowania i postawy,
• przyjmowanie przez uczniów postawy jawnie agresywnej, dążą oni do utrudnienia oponentowi przedstawienia swoich racji poprzez ośmieszanie, ataki osobiste, izolowanie od grupy itp.

W takim przypadku nauczyciel powinien reagować bezzwłocznie i zdecydowanie, zwłaszcza jeśli zachowanie uczniów przekracza ogólnie akceptowane granice dobrych obyczajów. Trzeba jednak także pamiętać, że umiejętność skutecznego przeciwstawiania się takim atakom może się okazać niezwykle ważna w dorosłym życiu ucznia.

Sposobem zinstytucjonalizowanego sposobu radzenia sobie z wymienionymi zagrożeniami są zasady regulujące tzw. metodę dyskusji punktowanej (patrz dalej).
 

Co i jak oceniać?

Ocenianie dyskusji jest rzeczą bardzo trudną. Z punktu widzenia praw dydaktyki dyskusja głównie kształci i wychowuje, a nie naucza. Stąd też sprawdzać można niemal wyłącznie umiejętności, postawy i zachowania nabyte (bądź nie nabyte) przez uczniów w wyniku jej przeprowadzenia. Stosunkowo łatwo można ocenić poziom aktywności i przestrzeganie narzuconych form dyskusji (o ile takowe istniały), nieco trudniejsza już jest ocena trzymania się tematu, jeżeli chodzi natomiast o argumentację, to pojawiają się tu problemy. Można łatwo sprawdzić, czyje argumenty okazały się najważniejsze. Podstawową rolą dyskusji jako metody nauczania jest kształcenie umiejętności przedstawiania swoich racji. Niewątpliwie dobór i poziom argumentacji powinien jednak podlegać ocenie. Taka ocena powinna promować ilość i jakość argumentów, ich zgodność z rozważanym problemem, logikę wywodu. Na obniżenie oceny powinny wpływać zachowania wymienione jako zagrożenia dyskusji.

Niezwykle ważną, a często pomijaną w ocenach kwestią, jest zdolność wypracowania kompromisowego rozwiązania, a także wrażliwość na sensowne argumenty oponentów. Uczeń, który pod wpływem siły i logiki argumentów świadomie uzna rację przeciwnika, nie zdoła się, co prawda, wykazać nabyciem umiejętności przekonywania innych, pokaże jednak, że potrafi dojść do kompromisu i zaakceptować racje inne od swoich, a więc posiadł jeden z podstawowych elementów świadczących o dojrzałości intelektualnej i emocjonalnej.

oprac. Łukasz Michalski

 

CZĘŚĆ II. JAK TO ZROBIĆ? »

Demokracja to nieustająca publiczna dyskusja. Już samo to stwierdzenie wydaje się uzasadniać użycie dyskusji jako metody nauczania w edukacji obywatelskiej. Posługujemy się nią, aby przekonać uczniów zarówno o wartości i sile dyskusji, jak i o roli pojedynczego obywatela w publicznym dialogu w państwie demokratycznym.

Stosowane na lekcjach edukacji obywatelskiej metody debatowania i dyskusji:

• Debata „za i przeciw”
• Debata oksfordzka
• Dyskusja panelowa
• Dyskusja plenarna
• Dyskusja nieformalna
• Akwarium
• Dyskusja sokratejska
• Dyskusja z zaproszonym gościem
• Dyskusja punktowana.
   

1. Jak przeprowadzić w klasie debatę „za i przeciw”?

Debatę stosujemy wtedy, gdy chcemy, aby uczniowie spojrzeli na ten sam problem z dwóch różnych punktów widzenia, przeanalizowali go, a następnie podjęli decyzję.

Do zalet tej metody zaliczyć należy:

•  kształcenie umiejętności argumentacji,
• rozwijanie umiejętności twórczego i krytycznego myślenia,
• wspomaganie procesów demokratyzacyjnych w szkole,
• umożliwianie lepszego zrozumienia podejmowanych decyzji,
• tworzenie poczucia współodpowiedzialności za przyjęte rozwiązania.
• możliwość stosowania w szkole podstawowej i średniej.

W zależności od poziomu uczniów może być rozszerzona lub zawężona.

Nauczyciel pomaga uczniom przygotować się do debaty, udziela wskazówek, tworzy pozytywny klimat, słucha uważnie wypowiedzi uczniów, nie komentuje, gdy któryś z uczniów skończy mówić (nauczyciele mają taką tendencję), zachęca uczniów do dyskutowania z innymi uczniami, a nie tylko z nauczycielem, przygotowuje ich merytorycznie do dyskusji lub wskazuje materiał, na podstawie którego powinni się przygotować.
 

WSKAZÓWKI PRAKTYCZNE DLA NAUCZYCIELI

• Nauczyciel określa zasady debaty.
• Nauczyciel wybiera temat na tyle kontrowersyjny, aby wzbudzał odmienne zdania i emocje ale nie powinien wywoływać emocji negatywnych (debata ogniskuje się wokół pewnego tematu, a raczej wokół postawionej tezy, np. „Studia wyższe powinny być bezpłatne”, „Przymusowa służba wojskowa jest współczesną formą niewolnictwa”).
• Nauczyciel dzieli klasę na 2 dyskutujące strony: – zwolenników tezy, – przeciwników tezy.
• W zależności od koncepcji nauczyciela uczniowie mogą najpierw przygotowywać argumenty i dowody tylko dla swojej strony lub przygotować się do obrony obu stanowisk, a dopiero kilka dni przed debatą losować stanowisko, którego będą bronić. Jeżeli klasa jest zbyt liczna, możemy wprowadzić grupę obserwatorów. Obserwatorzy obserwują zachowanie dyskutantów, notują uwagi dotyczące prezentowanych argumentów, wskazują słabe i mocne strony debatujących, starają się wychwycić popełnione błędy.
• Debata jest kierowana – może nią kierować nauczyciel, uczeń lub dwóch uczniów. Do ich zadań należy czuwanie nad przebiegiem debaty, otwieranie dyskusji, przydzielanie i odbieranie głosu w razie przekroczenia limitu czasu, czuwanie nad kulturą dyskusji.
• Debatujące strony przedstawią własne argumenty. Każdy dyskutant próbuje zaprezentować najlepsze argumenty na poparcie swojego stanowiska. Debatujący siedzą po dwóch przeciwnych stronach. W innych rodzajach dyskusji uczniowie siedzą w kręgu, dyskutują bowiem ze sobą, a nie kierują argumentu do nauczyciela.
• Podsumowanie debaty sprowadza się do przeanalizowania jej i określenia jej kluczowych momentów, wskazania na doświadczenia warte wykorzystania w przyszłości. W podsumowaniu i ogólnej ocenie debaty można wykorzystać następujące pytania:

– Co należy ulepszyć w kolejnej debacie?

– Jakie argumenty były najbardziej przekonujące?

– Czy ktoś został przekonany i zmienił swoje zdanie?

– Jakie nowe ciekawe poglądy usłyszałeś po raz pierwszy?

• Jeśli chcemy pomóc obu debatującym stronom w ustaleniu płaszczyzny porozumienia, prowadzący dyskusję prosi, aby każda z grup spróbowała znaleźć wśród argumentów grupy przeciwnej chociaż jeden argument, który mogłaby zaakceptować.

 
PRAKTYCZNE WSKAZÓWKI DLA UCZNIÓW

• trzymać się blisko tematu,
• starać się udowodnić i przeforsować własne stanowisko,
• próbować przewidzieć strategię przeciwnika,
• rozpoczynać wystąpienie od najsilniejszego argumentu,
• pamiętać, że należy łączyć argumenty w logiczną całość,
• używać różnorodnych argumentów,
• popierać argumenty dowodami, np. danymi statystycznymi, poglądami różnych autorytetów,
• słuchać uważnie argumentów strony przeciwnej, by móc formułować kontrargumenty, szukać słabego punktu przeciwnika,
• nie mówić zbyt szybko, stosować pauzy,
• nie czytać z kartki; odczytywać tylko cytaty i dane statystyczne,
• sporządzać notatki, co może pomóc przygotować kontrargumenty,
• nigdy nie powtarzać wszystkiego od początku, starać się oszczędnie gestykulować.

OBSERWATORZY

Dużą rolę w końcowej fazie debaty odgrywają obserwatorzy, którzy posługują się specjalnymi kartami oceny, wskazującymi słabe i mocne strony debaty, popełnione błędy, dobre argumenty itd. Obserwatorzy decydują, czyje argumenty okazały się bardziej przekonujące i czy teza debaty została obroniona.

Debata może zakończyć się głosowaniem. Moment głosowania często jest ukoronowaniem debaty.

KORZYŚCI Z ZASTOSOWANIA DEBATY

Debata rozwija umiejętność:

• logicznego myślenia i argumentowania,
• rozwiązywania problemów,
• ustnej komunikacji,
• pisemnego porozumienia,
• twórczego myślenia,
• poszukiwania i porządkowania informacji (umiejętność tę zdobywają uczniowie podczas przygotowywania się do dyskusji),
• weryfikowania własnych, często powierzchownych poglądów.

NIEBEZPIECZEŃSTWA ZASTOSOWANIA DEBATY „ZA I PRZECIW”

W wyniku debaty:

• jedna ze stron może czuć się przegrana,
• jedna ze stron może być niezadowolona z decyzji obserwatorów,
• uczniowie mogą nie identyfikować się ze stanowiskiem, którego muszą bronić,
• mogą pojawić się negatywne emocje związane z tematem,
• może pojawić się niezdrowa rywalizacja.

 

2. Debata oksfordzka – odmiana debaty „za i przeciw”

Główne zasady:

• W debacie biorą udział dwa kilkuosobowe zespoły, które prezentują przeciwstawne poglądy na dyskutowane zagadnienie.
• Temat powinien być sformułowany w jasny i czytelny sposób.
• Uczestnicy zabierają głos na przemian, rozpoczyna przedstawiciel zespołu broniącego tezę.
• W czasie trwania debaty głos mogą zabierać słuchacze, jasno określając, którego punktu widzenia bronią, mogą również zadawać pytania wyjaśniające.
• Powinien zostać ustalony maksymalny czas wypowiedzi a wybrany wcześniej marszałek powinien dopilnować, by go przestrzegano.
• Najważniejszym momentem dyskusji jest głosowanie – słuchacze decydują wtedy, która teza została uzasadniona w bardziej przekonywający sposób.

UWAGA! Ważne jest przestrzenne ustawienie sali. Członkowie obu dyskutujących ze sobą ekip powinni siedzieć naprzeciw siebie, słuchacze – zwolennicy ich tez – za nimi. Na ławach ustawionych prostopadle do debatujących stron zasiadają słuchacze niezdecydowani. W przeciwległym końcu sali, najlepiej na podwyższeniu zasiadają marszałek i sekretarz debaty. Uczestnicy mogą zmieniać miejsca tylko w przerwach pomiędzy wystąpieniami.

 

3. Dyskutowanie metodą zwaną „akwarium”

Kilka osób siedzi w kręgu i prowadzi dyskusję na wybrany temat. Pozostałe osoby siedzą wokół nich i są obserwatorami. Ich obowiązkiem jest analizowanie przebiegu dyskusji pod kątem doboru i skuteczności argumentacji, respektowania zasad regulaminowych, zachowań oraz ogólnego przebiegu dyskusji. Później sytuację można odwrócić. Dotychczasowi obserwatorzy przejmują dyskusję, dyskutujący zaś odgrywają rolę obserwatorów – następuje zmiana ról.

Intencją dyskusji typu „akwarium” jest wzajemne uczenie się i doskonalenie umiejętności, a nie tylko wyłapywanie błędów.

 

4. Dyskusja panelowa

Temat w dyskusji panelowej jest publicznie dyskutowany przez wyznaczoną grupę, czyli panel, którą kieruje osoba zwana moderatorem. Grupa wcześniej przygotowuje się do dyskusji i ustala dokładnie, co ma być powiedziane. Pożądane jest, aby prezentowane wypowiedzi były kontrowersyjne.

Pierwsza część spotkania jest przygotowana. Prowadzący ją moderator na ogół wie, co panelista ma do powiedzenia i kieruje wypowiedziami trochę jak dyrygent orkiestrą. Druga część spotkania jest otwarta dla uczestników z sali. Mogą oni zadawać pytania panelistom i komentować ich wypowiedzi, a także prezentować indywidualny punkt widzenia uczestników. Moderator udziela głosu publiczności i panelistom.

Na zakończenie krótko podsumowuje, co zostało powiedziane dodając swój komentarz.

Dobrze przeprowadzona dyskusja panelowa nigdy nie kończy się jednoznacznym osądem, lecz pozostawia każdemu z uczestników poczucie wagi jego własnej opinii.

 

5. Dyskusja plenarna

Jest to swobodna dyskusja w grupie od kilkunastu do kilkudziesięciu osób (skuteczna wymiana poglądów możliwa jest jednak w grupach nie większych niż 20 osób). Dyskusja plenarna jest techniką pozwalającą uczniom na zaprezentowanie swojej wiedzy, doświadczeń, pomysłów na dany temat.

Prowadzący dyskusję plenarną musi być dobrze przygotowany i mieć duże doświadczenie. Otwiera on dyskusję, przedstawia jej plan, zachęca do zabierania głosu, czuwa nad czasem wypowiedzi, przypomina o kulturze dyskutowania, podkreśla przechodzenie do kolejnych punktów dyskusji, podsumowuje dotychczasowe etapy dyskusji, a potem jej całość odnajduje i podkreśla stanowiska wspólne i rozbieżne.

Dyskusja plenarna nie powinna trwać dłużej niż 45 minut.

 

6. Dyskusja nieformalna

Dyskusja ta ma charakter swobodny. Wszyscy na równych prawach biorą w niej udział. Rola prowadzącego (nauczyciela czy ucznia) jest ograniczona, inicjuje on tylko dyskusję, a następnie trzyma się z boku, pozwalając uczestnikom na swobodną wymianę poglądów. Muszą oni jedynie respektować limity czasowe. Prowadzący powinien być jednak dobrym obserwatorem, aby dobrze rozumieć to, co się dzieje w grupie podczas dyskusji, po to, by uczestnicy mogli nauczyć się czegoś z jej przebiegu. Dyskusja nieformalna wykorzystywana jest do dzielenia się informacjami, prezentacji nowych stylów myślenia, poglądów.

 

7. Dyskusja sokratejska

Jest formą intelektualnej rozmowy koncentrującej się na tekście. Tekstem może być esej, raport, wiersz, film wideo, malarstwo, artykuł prasowy itp. Nauczyciel wybiera dla uczniów tekst. Po zapoznaniu się z nim uczniowie dyskutują siedząc w kręgu. W odróżnieniu od innych, dyskusja sokratejska koncentruje się ona przede wszystkim na krytycznym myśleniu i otwartych pytaniach. Krytyczne myślenie jest sercem dyskusji sokratejskiej. Dyskusja ta zmierza do tego, aby to, co było niejasne, stało się jasne, a to, co nie ma przyczyn, znalazło swoje uzasadnienie. Dyskusja sokratejska jest dochodzeniem do prawdy. Promuje twórcze myślenie, rozwija tolerancję wobec dwuznaczności.

 

8. Dyskusja z zaproszonym gościem

Pierwsza część spotkania należy do zaproszonej osoby, a w drugiej uczestnicy zadają pytania, komentują to, co wcześniej usłyszeli.

 

9. Dyskusja punktowana

To metoda, która polega na ocenie zarówno treści merytorycznych wypowiadanych przez uczestników, jak i ich zachowania podczas dyskusji (punkty dodatnie i ujemne). Zaletą tej metody jest przyzwyczajenie ucznia do prowadzenia dyskusji w kulturalny sposób, tak aby nikomu nie przerywać wypowiedzi, nikogo nie obrażać, aby nie monopolizować dyskusji i cały czas kontrolować sytuację, w której się uczestniczy.

W dyskusji uczestniczy 4–6 uczniów. Siadają tak, aby mogli się wzajemnie widzieć a jednocześnie aby pozostali uczniowie w klasie widzieli dyskutujących. Dyskutujący powinni widzieć również wywieszony na ścianie plan dyskusji, a także wypisane na planszy zasady punktacji.

Punkty dodatnie uczeń może otrzymać za prezentację wiedzy merytorycznej, punkty ujemne zaś za sposób dyskutowania (patrz arkusz oceny dyskusji punktowanej).

Plan dyskusji jest zasadniczym elementem dyskusji punktowanej. Może być podany przez nauczyciela, może być też ustalony wspólnie z uczniami.

Zadaniem planu jest porządkowanie dyskusji, ponieważ nie można przejść do kolejnego jej punktu jeżeli nie został omówiony dokładnie poprzedni.

 

 ZASADY DYSKUSJI:

• nauczyciel nie powinien ingerować w trakcie dyskusji, jego zadaniem jest przyznawanie punktów za indywidualny wkład ucznia do dyskusji, mogą mu w tym pomagać pozostali uczniowie ale decyzja o przyznaniu ostatecznej ilości punktów należy do nauczyciela,
• wskazanie ewentualnych błędów rzeczowych lub błędów w rozumowaniu w zasadzie należy do uczestników dyskusji,
• po zakończeniu dyskusji nauczyciel podsumowuje zarówno przebieg dyskusji jak i przedstawione w niej treści, proponowana ilość punktów na poszczególne oceny jest następująca:

0 – 3 pkt. = 1	15 – 19 pkt. = 4
4 – 9 pkt. = 2	20 – 24 pkt. = 5
10 – 14 pkt. = 3	25 i więcej punktów = 6

• nauczyciel ustala czas trwania dyskusji (8–20 minut) w zależności od tematu i wieku uczniów.

 

 ARKUSZ OCENY DYSKUSJI PUNKTOWANEJ

KRYTERIA OCENY	PUNKTY	UCZESTNICY    1       2      3       4
Podanie faktów i informacji	+3
Wciągnięcie do dyskusji innej osoby
Komentarz lub uzupełnienie informacji, wyjaśnienie błędu	+3
Przerywanie wypowiedzi innych	–3
Monopolizowanie dyskusji	–3
Niewłaściwe uwagi o charakterze personalnym	–3
Przeproszenie za niewłaściwe zachowanie	+1
Punkty razem

oprac. Ewa Koclejda

 

BIBLIOGRAFIA

D.C. Remy, Handbook of Basic Citizenship Competencies, Washington D.C. 1980.

T.Niwiński, J.Goentzendorf–Grabowski, Ty to masz i rozwijaj, Łódź 1995.

Preparing Citizens: Linking authentic assesment and instruction in civic I law–related education, pod red. B.Miller, L.Singleton, Boulder Colorado1997.

Efective teaching, pod redakcją M.Kouvilsky, L.Quarante,Illinois London, England 1997.

O sztuce debatowania, oprac. R. Pankowski, Warszawa 1996.

Teach each other: Connecting talking and writing, w: English Journal, January 1993.

Creating a socratic seminars and..., L.Lambrieht, w: Community College Journal February–March 1995.

Zdjęcie: Centrum Edukacji Obywatelskiej