Najlepiej widać na przykładzie, czyli studium przypadku jako metoda nauczania

Studium przypadku jest metodą nauczania, która polega na analizowaniu opisów wybranych, konkretnych zdarzeń z jakiejś dziedziny. Wiedza uzyskana dzięki analizie przypadku może posłużyć do lepszego zrozumienia zjawisk podobnych do zjawiska analizowanego – i na podstawie tego do ulepszenia realnych działań.

Na skróty

Nauczanie metodą studium przypadku ma długą tradycję: w akademiach wojskowych studiuje się opisy ważnych bitew, przyszli prawnicy zgłębiają tajniki procesów sądowych, lekarze – szczególnie rzadkich chorób. W szkołach podstawowych i średnich metoda ta jest jednak rzadko stosowana, warto więc przyjrzeć się jej licznym zaletom, których waga rośnie w obliczu zadań, jakie stawiane są przed szkołą przez założenia reformy.

Studium przypadku kształci u uczniów wiele umiejętności, takich jak krytyczna analiza informacji, prezentacja własnych opinii, praca zespołowa. Tym, co specyficzne dla tej metody i co stanowi jej główną zaletę, jest stworzenie sytuacji, w której uczniowie podejmują decyzje na podstawie krytycznej analizy danych. Mają oni wtedy też szansę przyjrzenia się realnym (a nie "książkowym") przykładom działań innych ludzi i wyciągnięcia z nich wniosków istotnych dla ich własnych przedsięwzięć.

Metoda ta daje duże poczucie bezpieczeństwa, przy jednoczesnym umożliwieniu twórczej pracy nad rozwiązaniami realnego problemu. Uczniowie bowiem nie ponoszą kosztów, jakie groziłyby w wyniku podjęcia nieprawidłowej decyzji podczas działań rzeczywistych, w życiu realnym.

Analiza wybranych zdarzeń może być przeprowadzana w zasadzie w dwóch celach:

pozwala, na podstawie badania przebiegu jednostkowych wydarzeń, uzyskać wiedzę pozwalającą na lepsze zrozumienie ogólniejszych analogicznych zjawisk lub procesów (np. analiza procesu powstawania ustawy może pomóc w dokładnym zrozumieniu drogi ustawowej w parlamencie)

pomaga lepiej poznać przebieg zjawisk ogólnych w analogicznych konkretnych warunkach (np. analiza sytuacji przejęcia jakiejś szkoły przez samorząd terytorialny może pomóc w zrozumieniu znaczenia takiej praktyki dla innych szkół).
 

METODA STUDIUM PRZYPADKU NA LEKCJI

Lekcja w pełni wykorzystująca metodę studium przypadku powinna zawierać następujące elementy:

  • Dokonanie diagnozy. Na podstawie otrzymanego od nauczyciela albo samodzielnie wyszukanego opisu konkretnego zdarzenia (procesu) uczniowie odpowiadają na pytania: Co się zdarzyło? Jakie były przyczyny tego zdarzenia? Jaki problem pojawia się w związku z tym zdarzeniem? Jakie konflikty pojawiają się w zdarzeniu? Dlaczego coś się zdarzyło? Dlaczego ktoś postąpił (czuł się) w określony sposób?
  • Poszukiwanie rozwiązań. Po dokonaniu diagnozy uczniowie poszukują rozwiązań zidentyfikowanego przez nich uprzednio problemu. Uczniowie odpowiadają na pytania: Jakie są sposoby rozwiązania konfliktu? Jakie kryteria powinno się przyjąć, by podjąć najlepszą decyzję? Jaką decyzję ty byś podjął (podjęła), opierając się na tych kryteriach? Jakie ważne dla ciebie wartości są włączone w konflikt? Nie każde studium przypadku niesie w sobie jakiś problem – na przykład badanie funkcjonowania Trybunału Konstytucyjnego poprzez analizę konkretnej wpływającej doń skargi służy zrozumieniu zasad działania tego sądu i w tej sytuacji zadaniem uczniów nie jest rozwiązywanie problemów Trybunału. Ale już przy analizie protestów przeciw budowie spalarni śmieci problem zaczyna być widoczny.
  • Przewidywanie następstw proponowanych rozwiązań. Uczniowie analizują powstałe propozycje rozwiązania problemu, odpowiadając na pytania: Jakie mogą być następstwa poszczególnych rozwiązań? Które z nich są pozytywne, a które negatywne? Jakie mogą być następstwa decyzji uznanej przez ciebie za najlepszą, biorąc pod uwagę różne aspekty problemu (np. dobra realizacja zadania, stosunki z innymi osobami, wpływ na środowisko naturalne). Które z tych następstw są zgodne z ważnymi dla ciebie wartościami, a które są z nimi w konflikcie? Jak zareagujesz na ten konflikt? Warto, aby uczniowie ustalili kryteria, które powinno spełniać korzystne rozwiązanie i dokonali oceny propozycji zgodnie z przyjętymi kryteriami.
  • Dyskusja nad proponowanymi rozwiązaniami. Uczniowie prezentują rezultaty przeprowadzonej przez siebie analizy, przedstawiają argumenty i wymieniają opinie.
  • Przeniesienie wniosków na sytuacje w świecie realnym. Uczniowie zadają pytania: Jakie widzisz podobieństwo opisanego wydarzenia do sytuacji, które znasz ze swojego życia? Jakie wnioski płynące z analizy przypadku mogą być ci przydatne dla twoich działań w sytuacjach, z którymi stykasz się bezpośrednio?

Nie wszystkie podane wyżej elementy muszą wystąpić w każdym studium przypadku. Zależnie od celu, jaki stawia sobie nauczyciel, przebieg analizy może dotyczyć tylko niektórych elementów, na przykład:

  • Studium można użyć jako wprowadzenia do zajęć na jakiś temat, dostarcza ono wtedy uczniom niezbędnej wiedzy o sytuacjach życiowych. Analiza może wówczas sprowadzić się do dokonywania przez uczniów diagnozy oraz do wspólnej dyskusji na temat wskazanych przez uczniów problemów. Studium przypadku jest wtedy również doskonałą okazją do ćwiczenia u uczniów umiejętności analizy materiałów źródłowych.
  • Studium można też użyć głównie po to, aby uczniowie mieli okazję do twórczego poszukiwania rozwiązań oraz debaty nad nimi. Uczniowie otrzymują wtedy od nauczyciela informacje zawierające diagnozę danego zdarzenia, a ich działania dotyczą szukania rozwiązań już zidentyfikowanego problemu, wskazania ich konsekwencji oraz wymiany opinii podczas debaty.


Wskazówki praktyczne

  • Należy określić cele poznawcze, dla których chcemy użyć tej metody. Zdefiniowanie poniższych celów umożliwi nauczycielowi świadome podjęcie decyzji o przebiegu zajęć i etapach studium przypadku, które zostaną na zajęciach zanalizowane.
  • Określić rolę, jaką ma odgrywać studium w planowanej przez nauczyciela realizacji danej części programu nauczania (np. w najbliższym semestrze). Na początku jakiegoś działu programu rolą studium przypadku będzie wprowadzenie uczniów w tematykę, zainteresowanie nią przez pokazanie jej związków z życiem, wprowadzenie podstawowych pojęć. Na tym etapie realizacji programu właściwe jest raczej ograniczenie się do diagnozy przedstawionego zdarzenia, ponieważ uczniowie mają zbyt mało wiedzy, aby poszukiwać rozwiązań. Studium przypadku może tu natomiast pomóc w sformułowaniu problemów typowych dla całego działu programu. W trakcie realizacji jakiegoś działu programu studium przypadku może poszerzyć wiedzę na temat podstawowych zagadnień tego działu oraz ułatwić ich zrozumienie przez pokazanie konkretnych sytuacji. Na zakończenie działu programu studium przypadku może odgrywać rolę weryfikatora tez postawionych w trakcie realizacji działu. Jeżeli w analizie przypadku położymy nacisk na samodzielne rozwiązywanie przez uczniów problemów charakterystycznych dla tego działu programu, możemy uczniom dać okazję do zebrania i zastosowania wiedzy zdobytej podczas nauki.
  • Określić zakres wiedzy, jaką dzięki zastosowaniu studium przypadku powinni zdobyć uczniowie.
  • Określić umiejętności, które powinni ćwiczyć.

Podczas kolejnych etapów analizy studium przypadku kształcone są następujące umiejętności:

  • na etapie diagnozy – korzystanie z różnych źródeł informacji, krytyczna analiza źródła informacji, selekcja informacji.
  • na etapie poszukiwania rozwiązań i prognozowania następstw – twórcze rozwiązywanie problemów, podejmowanie decyzji, przewidywanie konsekwencji proponowanych rozwiązań, wartościowanie następstw zgodnie z przyjętymi kryteriami.
  • na etapie dyskusji – formułowanie i artykułowanie opinii i argumentów, aktywne słuchanie.
  • na etapie adaptacji do rzeczywistych warunków – wyciągnięcie i formułowanie wniosków na podstawie zdobytej wiedzy i doświadczeń, wykorzystywanie tych wniosków do rozwiązywania własnych, rzeczywistych problemów.


JAK POSTĘPOWAĆ, BY DOBRZE PRZEPROWADZIĆ LEKCJĘ?

  • Określić zdarzenie, które poddamy analizie.
  • Dobrze dobrany przypadek powinien spełniać następujące kryteria:

– istotności – zdarzenie powinno dotyczyć zagadnień, które są ważne dla realizacji przyjętego programu nauczania.

– otwartości – ważne jest, aby wybrane zdarzenie mogło być interpretowane w różny sposób i mogło mieć wiele rozwiązań. Dobrze byłoby, gdyby przypadek był odzwierciedleniem konfliktów mających również wymiar uniwersalny.

– atrakcyjności – zdarzenie lub sposób jego zaprezentowania powinno zainteresować uczniów, zaangażować w szukanie rozwiązań – tylko wtedy zajęcia z wykorzystaniem studium przypadku będą naprawdę twórcze.

– bliskości doświadczeniom uczniów – tylko przykłady sytuacji bliskich życiu uczniów mogą doprowadzić ich do wniosków usprawniających ich własne działania (np. zanalizowanie funkcjonowania spółdzielni uczniowskiej z sąsiedniej szkoły może spowodować decyzję uczniów o wykorzystaniu wniosków z analizy do uruchomienia własnej działalności – nie zbliży ich do tego natomiast analiza funkcjonowania dużej firmy komputerowej.

  • Wybrać materiały źródłowe.

Jeżeli korzystamy z gotowych materiałów źródłowych, należy zadbać, aby źródła:

  • były bogate w informacje, zawierały nie tylko wszystkie najważniejsze informacje na temat opisywanego zdarzenia, ale wiele innych, tak by uczniowie mogli dokonywać wyboru.
  • umożliwiały spojrzenie na przypadek z wielu stron, prezentowały różne opinie, zwłaszcza jeśli opisują konflikt.
  • ich język był dostosowany do możliwości percepcyjnych uczniów – jeśli zawiera on wiele fachowych terminów, należy przygotować uczniom słowniczek wyjaśniający te terminy.
  • były tak dobrane, żeby uczniowie, przy posiadanym zasobie wiedzy, mogli przeprowadzić ich analizę, zwłaszcza jeżeli metodę studium przypadku chcemy zastosować na początku realizowanego działu.
  • zapewniały ciekawą interpretację zdarzenia, co można uzyskać, korzystając z różnorodnych źródeł, takich jak akty prawne: konstytucje, ustawy, zarządzenia, kodeksy prawne, regulaminy artykuły prasowe, wywiady z politykami zamieszczone w prasie, nagrania wideo i radiowe, filmy dokumentalne, audycje informacyjne, pamiętniki, biografie, dzieła klasyków myśli politycznej, fragmenty dzieł literatury pięknej, stenogramy (np. z posiedzeń parlamentu lub rady gminy), publikacje partii politycznych (np. programy, ulotki, plakaty fotografie, pocztówki, rysunki satyryczne, reprodukcje dzieł sztuki, opublikowane listy, dane statystyczne, mapy).


ROLA NAUCZYCIELA PODCZAS PRACY NAD STUDIUM PRZYPADKU

Uczniowie powinni mieć możliwość samodzielnego określenia problemu i propozycji jego rozwiązania, samodzielnego przedyskutowania problemu i przedstawienia wniosków. Do nauczyciela należy stworzenie im warunków do samodzielnej pracy.

Nauczyciel na etapie przygotowania do pracy powinien towarzyszyć uczniom w pracy, wspomagając ich w razie potrzeby, odpowiadając na pojawiające się pytania, na przykład dotyczące niejasności w tekstach źródłowych czy niezrozumienia instrukcji.

Do nauczyciela należy:

  • podanie jasnej instrukcji określającej zadania uczniów i formy ich pracy
  • podjęcie decyzji o tym, czy i na jakim etapie praca ma przebiegać indywidualnie, w parach lub w małych grupach (każde z tych rozwiązań ma swoje zalety i wybierając je, należy dokładnie przeanalizować cele, jakie sobie stawiamy w odniesieniu do programu nauczania danego działu, preferencje dotyczące potrzeby kształcenia konkretnych umiejętności ważnych lub specyficznych dla przedmiotu oraz uwarunkowania płynące z potrzeb i możliwości konkretnego zespołu klasowego).

Nauczycielowi na etapie wymiany przez uczniów opinii na temat przypadku, interpretacji przypadku i proponowania rozwiązań przypada rola moderatora dyskusji, czyli rola osoby, która nie bierze w dyskusji bezpośredniego udziału, ale dba, by przebiegała ona z zachowaniem ustalonych zasad, żeby:

  • jak najwięcej uczestników było aktywnych
  • w dyskusji padły wszystkie ważne argumenty „za” i „przeciw”
  • dyskusja nie schodziła na boczny tor i nie wygasała przed wyczerpaniem tematu.

Nauczyciel, przyjmując rolę moderatora, powinien pozostać neutralny (poza wyjątkowymi przypadkami głoszenia przez uczniów niepokojących, na przykład krzywdzących innych treści).

Nauczyciel na etapie przedstawiania wyników pracy uczniów może zaproponować, by – jeżeli uczniowie pracowali w małych grupach – przedstawili wyniki na dużych arkuszach papieru (żeby pozostali uczniowie łatwo mogli zapoznać się z efektami pracy pozostałych grup). Może to być wstęp do debaty nad zaproponowanymi rozwiązaniami.

Nauczyciel na etapie wyboru najlepszego rozwiązania (jeżeli uznano taką potrzebę) może zastosować różnorodne metody angażujące uczniów w proces decyzyjny:

  • może dokonać porównania najważniejszych propozycji za pomocą "drzewa decyzyjnego" Richarda C. Remy i Rogera La Rausa
  • może zachęcić uczniów – jeżeli istotą przypadku jest problem dotyczący relacji międzyludzkich – do przetestowania rozwiązania poprzez odegranie ról i sprawdzenie w ten sposób ewentualnych konsekwencji przyjętych rozwiązań.

Elżbieta Królikowska

Zdjęcie: Flickr/Francois Schell