Polskie konstytucje

Zdjęcie Arkadiusza Michniowskiego nadesłane na konkurs „Demokracja to...”, zorganizowany w 2010 r. przez Ambasadę USA w Warszawie i CEO

2 IV 1997 R. – KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Prace nad nową konstytucją trwały kilka lat – zgłoszono siedem projektów. Obok tych przedstawionych przez poszczególne partie polityczne i prezydenta, duże znaczenie miał projekt „obywatelski”, zgłoszony przez „Solidarność” i pozaparlamentarne ugrupowania prawicowe. Kiedy partie koalicji rządzącej Sojusz Lewicy Demokratycznej – Polskie Stronnictwo Ludowe odmówiły przedłożenia do referendum dwóch wersji projektu konstytucji, zaogniły się stosunki z opozycją pozaparlamentarną. Przygotowany ostatecznie projekt Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego poparły główne siły w parlamencie – SLD i PSL, do których dołączyły UW i UP, a do jej odrzucenia nawoływała opozycja pozaparlamentarna. Stało się oczywiste, że przyjęcie ostatecznej wersji nowej konstytucji będzie przedmiotem ostrej walki politycznej.

2 kwietnia 1997 r. Zgromadzenie Narodowe uchwaliło nową konstytucję, która uzyskała w referendum powszechnym (25 maja 1997 r.) minimalną większość (53 proc., przy niskiej frekwencji 42 proc.) i weszła w życie połowie października. „Konstytucja została więc przyjęta, ale sposób, w jaki to się stało, wzbudzał niepokój. (...) Jej przyjęcie przyniosło jednak wiele pożytku - uporządkowało ustrój III Rzeczypospolitej Polskiej, wprowadziło nowoczesne rozwiązania w zakresie praw i wolności, wyeliminowało większość usterek obecnych w małej konstytucji” (M. Podbielkowski).

Konstytucję RP rozpoczyna uroczysty wstęp (preambuła) poprzedzający właściwy tekst oraz katalog zasad konstytucyjnych (ustrojowych), m.in. suwerenności narodu (władza należy do narodu, a więc ogółu obywateli), demokratycznego państwa prawnego, trójpodziału władzy (ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza), pluralizmu politycznego (swoboda tworzenia i działania partii politycznych), wolności zrzeszania się (wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji i stowarzyszeń). Władzę ustawodawczą sprawują sejm i senat, wybierane w wyborach powszechnych na czteroletnią kadencję. Władzę wykonawczą oddano w ręce prezydenta i rządu (Rada Ministrów), w skład którego wchodzą premier (Prezes Rady Ministrów), wybierany przez sejm, oraz ministrowie. Prezydent wybierany jest w wyborach powszechnych na 5 lat, jest najważniejszym przedstawicielem RP i gwarantem ciągłości władzy w państwie. Władza sądownicza należy do sądów i trybunałów (Trybunału Konstytucyjnego i Trybunału Stanu), a sędziowie są nieusuwalni. Konstytucja stwierdza, że podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina. Najwyżsi urzędnicy państwowi za naruszenie konstytucji ponoszą odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu. Konstytucja ponadto wprowadza obywatelską skargę konstytucyjną, możliwość zgłaszania projektu ustaw przez 100 tys. obywateli, instytucję rzecznika praw obywatelskich, ochronę własności, określa podstawy stosunków między państwem a Kościołem i związkami wyznaniowymi. Zapewnia mniejszościom narodowym wolność zachowania i rozwoju własnego języka, obyczajów i tradycji oraz rozwoju kultury.

Konstytucja wprowadza w państwie wiele praw i swobód obywatelskich, najważniejsze to: prawo do życia, nietykalności osobistej, wolność sumienia i wyznania oraz wyrażania własnych poglądów, a także prawo do ochrony prywatności. Z grupy praw i wolności politycznych wymienić należy: wolność zrzeszania się, organizowania pokojowych zgromadzeń i manifestacji oraz prawa wyborcze, jak również prawo do informacji o działaniach władz publicznych. Do wolności i praw ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych należą: wolność wykonywania zawodu, swoboda działalności gospodarczej, prawo do zabezpieczenia społecznego, ochrony zdrowia i nauki. Ważne miejsce w konstytucji zajmuje też prawo własności.

Wraz z wprowadzeniem Konstytucji RP straciły swą moc postanowienia Małej konstytucji z 1992 r.

Tekst konstytucji

A TERAZ TROCHĘ HISTORII…

Zaprzysiężenie Konstytucji 3 Maja 1791, fragment rysunku Jana Piotra Norblina z 1791 r.

3 V 1791 R. – KONSTYTUCJA 3 MAJA

Sejm Czteroletni przyjął 3 maja 1791 r. większością głosów Ustawę Rządową, nazywaną Konstytucją 3 maja. Była to pierwsza konstytucja w Europie i druga na świecie (po amerykańskiej) sformułowana na piśmie. Konstytucja ta wprowadzała zasadę dziedziczności tronu, usprawniała sejm, znosiła liberum veto, wzmacniała władzę wykonawczą oraz ustanawiała stały rząd (Straż Praw) z królem na czele. Przyznawała szereg uprawnień mieszczanom, a szlachtę bez majątku pozbawiała prawa do udziału w sejmikach. Konstytucja nie zniosła poddaństwa chłopów, jedynie stwierdzała, że rolników przyjmuje pod opiekę prawa i rządu krajowego. Mimo że obowiązywała tylko 14 miesięcy – do czasu przystąpienia króla do Targowicy – odegrała doniosłą rolę „w procesie kształtowania nowoczesnego narodu polskiego, rozwijania postaw patriotycznych, tworzenia klimatu walki o całość i wolność Rzeczypospolitej” (A. Ajnenkiel).

Tekst konstytucji

Nadanie Konstytucji Księstwa Warszawskiego przez Napoleona w roku 1807, fragment obrazu Marcellego Bacciarelliego z 1811 r.

22 VII 1807 R. – KONSTYTUCJA KSIĘSTWA WARSZAWSKIEGO

Po utworzeniu Królestwa Polskiego, 27 listopada 1815 r. car Aleksander I podpisał konstytucję. Była ona bardziej liberalna niż Konstytucja Księstwa Warszawskiego z 1807 r. Przygotowana przy udziale księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, odegrała istotą rolę w kształtowaniu świadomości konstytucyjnej Polaków. Ustanawiała Królestwo Polskie monarchią połączoną z Rosją unią personalną. Pełnię władzy wykonawczej powierzała carowi rosyjskiemu, będącemu jednocześnie królem Polski (podczas nieobecności w Królestwie zastępował go namiestnik). Najważniejszym organem rządowym miała być Rada Stanu, składająca się z Rady Administracyjnej i Ogólnego Zgromadzenia. Władza ustawodawcza należała do króla i dwuizbowego sejmu, którego kompetencje zwiększono. Konstytucja 1815 r. zapewniała mieszkańcom Królestwa równość wobec prawa, wolność osobistą, wolność wyznania, słowa i druku, nietykalność osobistą i majątkową (w praktyce większość tych postanowień nie była respektowana), ograniczono w porównaniu z Konstytucją Księstwa Warszawskiego prawa wyborcze. Konstytucja została obalona po upadku powstania listopadowego – w 1832 r. zastąpił ją Statut Organiczny.

Car Aleksander I, fragment obrazu anonimowego malarza przed 1825 r.

27 XI 1815 R. – KONSTYTUCJA KRÓLESTWA POLSKIEGO

Napoleon nadał 22 lipca 1807 r. w Dreźnie Księstwu Warszawskiemu konstytucję, wzorowaną w dużej mierze na konstytucji francuskiej z 1800 r. Konstytucja ogłaszała równość obywateli wobec prawa, znosiła poddaństwo chłopów, wprowadzała Kodeks Napoleona. Władzę wykonawczą powierzała elektorowi saskiemu z dynastii Wettinów, który sprawował ją przy pomocy Rady Ministrów. Ustanawiała ponadto Radę Stanu (organ doradczy) oraz ograniczała kompetencje sejmu. Dopuszczała do udziału w życiu politycznym nie tylko ze względu na urodzenie, ale także majątek. Uznawała język polski za urzędowy, a do sprawowania urzędów dopuszczała tylko poddanych księcia warszawskiego. Choć obowiązywała tylko do 1815 r., i to zaledwie na części terytorium polskiego, odegrała istotną rolę w procesie ugruntowania nowoczesnego ustawodawstwa oraz demokratyzacji społeczeństwa polskiego.

Godło II Rzeczpospolitej Polskiej

20 II 1919 R. – MAŁA KONSTYTUCJA

Przyjęta przez sejm 20 lutego 1919 r. Mała konstytucja ograniczała się jedynie do unormowania sprawy kompetencji organów władzy państwowej. Władzę ustawodawczą w państwie polskim przekazano sejmowi. Utrzymano urząd Naczelnika Państwa, którym ponownie został Józef Piłsudski. Od tej pory wybierany był przez sejm i przed nim odpowiedzialny, był wraz z rządem najwyższym wykonawcą uchwał sejmowych w sprawach cywilnych i wojskowych (jego akty urzędowe wymagały jednak kontrasygnaty odpowiedniego ministra).

Mała konstytucja wprowadziła w Polsce system rządów parlamentarnych w skrajnej postaci, uzależniając od sejmu nie tylko rząd, ale i głowę państwa. Obowiązywała do grudnia 1922 r., czyli do czasu wejścia w życie właściwej konstytucji, zwanej Konstytucją marcową.

Po ukonstytuowaniu naczelnych władz państwowych Polska została uznana na arenie międzynarodowej. Jako pierwsze nasze państwo uznały Stany Zjednoczone, następnie Francja, Wielka Brytania i Włochy.

Portret marszałka Piłsudskiego „w ramach Konstytucji 17 marca 1921 roku”, współczesna karykatura Z. Czermańskiego z „Cyrulika Warszawskiego”

17 III 1921 R. – KONSTYTUCJA MARCOWA

Na mocy Konstytucji marcowej władzę ustawodawczą sprawował parlament składający się z dwóch izb: sejmu i senatu. Władzę wykonawczą przekazano w ręce prezydenta i rządu (Rada Ministrów), a sądowniczą – niezawisłym sądom. Konstytucja gwarantowała wiele praw obywatelskich, w tym: równość wobec prawa, wolność, nietykalność osobistą i mienia obywateli bez względu na pochodzenie, narodowość, język, rasę i wyznanie. Uznawała wolność słowa, prasy, zgromadzeń, sumienia i wyznania. Dawała także obywatelom prawa społeczne, m.in. prawo do ochrony pracy, prawo do ubezpieczenia społecznego (w praktyce wielu swobód nie respektowano, zwłaszcza po przewrocie majowym 1926 r.).

Konstytucja marcowa należała do republikańskich ustaw zasadniczych przyjętych po I wojnie światowej w wielu państwach Europy. Została zastąpiona w 1935 r. Konstytucją kwietniową.

Po II wojnie światowej władze komunistyczne formalnie uznały ją za podstawę funkcjonowania państwa (obowiązywała do 1947 roku, a niektóre przepisy nawet do 1952).

Sala obrad Sejmu RP w okresie międzywojennym

2 VIII 1926 R. – NOWELA SIERPNIOWA

Wprowadzone Konstytucji marcowej poprawki zwiększały uprawnienia władzy wykonawczej (głównie prezydenta), ograniczając kompetencje sejmu. Przyznano prezydentowi prawo rozwiązywania parlamentu i wydawania rozporządzeń z mocą ustawy w okresie między sesjami sejmowymi, ograniczono prawo parlamentu do dyskusji nad budżetem. Faktycznie władza w Polsce spoczęła w rękach marszałka Józefa Piłsudskiego.

Marszałek Józef Piłsudski, zdjęcie z marca 1934 r.

23 IV 1935 R. – KONSTYTUCJA KWIETNIOWA

Zwolennicy Piłsudskiego przygotowali projekt nowej konstytucji, która została uchwalona 23 kwietnia 1935 r. Konstytucja kwietniowa zakończyła proces zmiany ustroju z demokratycznego na autorytarny. Odchodziła od zasady suwerenności narodu, zapewniając najwyższą pozycję państwu, rozumianemu jako dobro wspólne wszystkich obywateli. W porównaniu z Konstytucją marcową pomniejszyła znaczenie praw i wolności obywateli, podkreślając natomiast mocniej wagę obowiązków obywateli wobec państwa. Rola parlamentu została w znacznym stopniu uszczuplona. Najważniejsze uprawnienia otrzymał prezydent, odpowiedzialny teraz jedynie „przed Bogiem i historią". Mógł on nie tylko powoływać i odwoływać premiera, ale też rozwiązać parlament, był zwierzchnikiem sił zbrojnych, stanowił o wojnie i pokoju, zawierał umowy międzynarodowe i reprezentował państwo na zewnątrz. W czasie wojny miał także prawo wyznaczenia swojego następcy. Rozwiązanie to pozwoliło zachować ciągłość władzy państwowej podczas II wojny światowej. Na tej podstawie w okresie powojennym działały również władze RP na uchodźstwie.

Prezydent RP Bolesław Bierut, zdjęcie z ok. 1950 r.

19 II 1947 R. – MAŁA KONSTYTUCJA

Mała konstytucja wprowadzała do Polski Ludowej ustrój parlamentarny, z tym że prezydent miał być jednocześnie – wzorem konstytucji ZSRR – przewodniczącym Rady Państwa oraz sprawować władzę ustawodawczą i wykonawczą. Brak w konstytucji gwarancji wolności obywatelskich (sejm ogłosił osobną deklarację w tej sprawie), obniżał ich znaczenie w nowej Polsce.

Konstytucja PRL z 1952 r.

22 VII 1952 R. – KONSTYTUCJA PRL

Konstytucja z 1952 r. głosiła, że PRL jest państwem socjalistycznym, władza należy do ludu pracującego miast i wsi, a państwo ma zapewnić obywatelom uczestnictwo w rządzeniu, rozwijać siły wytwórcze kraju oraz organizować gospodarkę planową dzięki przedsiębiorstwom stanowiącym własność społeczną. Teoretycznie gwarantowała obywatelom wiele uprawnień, które w praktyce nie były respektowane. Wzorowana na ustawie zasadniczej Związku Radzieckiego z 1936 r., opisywała rzeczywistość, która nie istniała. Przekazywała władzę sejmowi (senat został zniesiony), rządowi i Radzie Państwa, czyli kolektywnej głowie państwa. Znosiła urząd prezydenta, przenosząc znaczną część jego uprawnień na przewodniczącego Rady Państwa. Całość władzy w terenie przekazywała radom narodowym, ciału kolegialnemu, wyłonionemu w drodze wyborów powszechnych. W rzeczywistości najważniejsze decyzje zapadały w innym ośrodku władzy – w Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, o której w konstytucji nie wspominano (dopiero nowela z 19 lutego 1976 r. wprowadziła zapis o przewodniej roli PZPR w państwie).

Godło III Rzeczpospolitej Polskiej

 1989 R. – NOWELA KWIETNIOWA I GRUDNIOWA

W wyniku rozmów Okrągłego Stołu 7 kwietnia 1989 r. Konstytucja PRL została znowelizowana – ustanowiono urząd prezydenta (w miejsce Rady Państwa) oraz utworzono Senat jako drugą izbę parlamentu, zmodyfikowano system wyborczy i wzmocniono konstytucyjne gwarancje niezawisłości sędziowskiej (m.in. powołano Krajową Radę Sądownictwa) oraz urząd Rzecznika Praw Obywatelskich. Nowela ta zapoczątkowała niejako proces transformacji ustrojowej.

Kolejna nowelizacja nastąpiła po wyborczym zwycięstwie „Solidarności” 29 grudnia 1989 roku i zawierała daleko idące zmiany. Przywrócono wtedy państwu jego dawną nazwę Rzeczpospolita Polska, a orłowi w godle koronę oraz zapisano, że Polska jest demokratycznym państwem, rządzonym za pomocą prawa. Wprowadzono też zasadę pluralizmu politycznego oraz swobodę działalności gospodarczej. Naród określono jako podmiot władzy zwierzchniej, a samorząd terytorialny uzyskał gwarancję udziału w sprawowaniu władzy, ochronie poddano prawo własności osobistej. Polska przestała być państwem socjalistycznym, a z preambuły wykreślono zdanie o przewodniej roli PZPR i przyjaźni z ZSRR. Wprowadzone zmiany nie doprowadziły jednak do ostatecznej przemiany ustrojowej państwa. 

Rozmowy Okrągłego Stołu w 1989 r.

2 VIII 1992 R. – MAŁA KONSTYTUCJA

Na początku sierpnia 1992 r. Sejm uchwalił Małą konstytucję (17 listopada została podpisana przez prezydenta Lecha Wałęsę). Ustalała ona do czasu uchwalenia nowej konstytucji kompetencje naczelnych władz państwa: parlamentu (sejm i senat), prezydenta i Rady Ministrów (rządu). Prezydent otrzymał prawo rozwiązywania sejmu, desygnowania premiera oraz powoływania rządu i przyjmowania jego dymisji. Akty prawne prezydenta wymagać miały kontrasygnaty premiera. Ponadto stwierdzała, że samorząd terytorialny jest podstawową formą organizacji lokalnego życia publicznego.

Mała konstytucja odegrała ważną rolę w procesie tworzenia podstaw ustrojowych III Rzeczypospolitej, wprowadzając system rządów prezydencko-parlamentarny. Obowiązywała do 1997 r., kiedy to uchwalono Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej.

oprac. Dorota Nawalany