WYBIERZ ĆWICZENIE 
WŁADZA W POLSCE SAMORZĄDY, SAMORZĄDY ZA DUŻO CZY W SAM RAZ?
Opracuj wizytówki osób rządzących w swojej gminie lub powiecie. Wybierz wzór wizytówki i ściągnij go na swój komputer. Następnie otwórz plik w programie Microsoft Word i wpisz w puste pola nazwę gminy lub powiatu, w której mieszkasz oraz imię i nazwisko osoby, która sprawuje w niej najwyższą funkcję (napisz jaką). Jeśli nie znasz wszystkich danych, zajrzyj na stronę internetową gminy. Na koniec wydrukuj wizytówkę.
 |
 |
 |
 Wzór 1 |
Wzór 2 |
Wzór 3 |
|
Na skróty
|
 |
We współczesnym państwie przykłada się szczególną wagę do samorządności. Samorząd to prawo jakiejś grupy osób do samodzielnego i niezależnego decydowania o swoich sprawach. Z prawnego punktu widzenia samorząd oznacza powierzenie przez państwo realizacji pewnych zadań sformalizowanym zrzeszeniom, których zadania te bezpośrednio dotyczą. Samorządy dzielimy na terytorialny i specjalne.
Kto właściwie jest mądrzejszy - ludzie czy władza? Odpowiedź na to dziwaczne na pozór pytanie ma jednak wielkie znaczenie (można je zresztą sformułować tak, aby brzmiało poważniej, choć mniej zrozumiale: komu przysługuje domniemanie kompetencji - władzy czy obywatelom?). Jeżeli mądrzejsza jest władza, to najlepiej by było, żeby podejmowała wszystkie decyzje i kierowała życiem ludzi. Jeśli jednak mądrzejsi są ludzie, wtedy władza potrzebna w dalszym ciągu (choćby do koordynowania ich wysiłków) powinna pozostawić jak najwięcej spraw w ich rękach. Zapisana w preambule do konstytucji zasada pomocniczości wskazuje, że skłaniamy się raczej ku tej drugiej możliwości (choć władza, jak się wydaje, często wciąż uważa się za znacznie od nas mądrzejszą...) - to obywatele i tworzone przez nich wspólnoty mają przede wszystkim prawo do decydowania i działania, władze publiczne powinny zaś odgrywać jedynie rolę pomocniczą, zajmując się tylko tymi sprawami, które przekraczają możliwości jednostek, dobrowolnych zrzeszeń i wspólnot lokalnych.
Właśnie z tego powodu we współczesnym państwie przykłada się szczególną wagę do samorządności. Samorząd to prawo jakiejś grupy osób do samodzielnego i niezależnego decydowania o swoich sprawach. Z prawnego punktu widzenia samorząd oznacza powierzenie przez państwo realizacji pewnych zadań sformalizowanym zrzeszeniom, których zadania te bezpośrednio dotyczą. Samorządy dzielimy na terytorialny i specjalne. Samorząd terytorialny tworzą mieszkańcy jakiegoś obszaru, mający z racji zamieszkania wspólne potrzeby i interesy. Do samorządów specjalnych zaliczamy samorządy religijne, gospodarcze (np. izby gospodarcze) i zawodowe. Specyficznym rodzajem samorządu zawodowego są samorządy zrzeszające ludzi wykonujących wolne zawody - adwokatów, notariuszy, lekarzy. Przynależność do nich ma charakter obowiązkowy i jest warunkiem możliwości wykonywania danego zawodu. Ich rola nie sprowadza się jedynie do reprezentowania interesów danej grupy - kontrolują one także (a jeśli trzeba również karzą), czy ich członkowie przestrzegają zasad etyki danego zawodu.
Po 1989 r, odwołując się do konstytucyjnych zasad samorządności, decentralizacji władzy publicznej i samorządności, ustanowiono (zlikwidowaną w PRL-u) wielostopniową strukturę samorządu terytorialnego. W 1990 r. wprowadzono samorząd gminny, a w 1997 w ramach realizowanej reformy administracyjnej - samorząd powiatowy i wojewódzki. Polski system samorządowy nie jest hierarchiczny - władze województwa nie mogą niczego nakazywać powiatowi ani też powiat gminie. Każda jednostka samorządu terytorialnego działa niezależnie, w ramach swoich kompetencji i realizując powierzone sobie zadania. Trzeba o tym pamiętać, szczególnie że często mówimy o „szczeblach” samorządu - jeżeli jednak tworzą one w Polsce samorządową drabinę, to nie drabinę stojącą, ale przewróconą, bo żaden szczebel w tym systemie nie znajduje się wyżej od innych. Także rząd nie jest zwierzchnikiem samorządów - jego rola ogranicza się do nadzorowania, czy działania samorządu są zgodne z prawem. Nadzór ten sprawują premier i wojewodowie, którzy mogą uchylić niezgodną z prawem samorządową uchwałę. Jeśli samorząd nie realizuje powierzonych sobie zadań, np. z powodu jakiegoś dramatycznego konfliktu politycznego, który sparaliżował działalność jego organów, premier może go zawiesić, wprowadzając tak zwany zarząd komisaryczny i wyznaczając komisarza, który zastąpi zawieszone organy władz samorządu.
Podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina. Członkami gminnej wspólnoty samorządowej są z mocy prawa wszyscy jej mieszkańcy. W gminie mogą być tworzone jednostki pomocnicze - sołectwa i dzielnice. Członkowie gminy podejmują decyzje w sprawach swojej gminy bądź za pośrednictwem wybieranych w wyborach przedstawicieli, bądź też bezpośrednio w drodze referendum. Każda gmina realizuje samodzielnie i na własną odpowiedzialność zadania własne, czyli te, które wiążą się z zaspokojeniem potrzeb mieszkańców gminy. Zadania te dzieli się na dotyczące:
- infrastruktury technicznej (utrzymanie dróg gminnych, wodociągów, kanalizacji); infrastruktury społecznej (organizacja gminnych placówek ochrony zdrowia, opieka społeczna, prowadzenie żłobków, szkół podstawowych i gimnazjów);
- porządku i bezpieczeństwa publicznego (ochrona przeciwpożarowa, zapewnienie bezpieczeństwa sanitarnego, w celu ochrony porządku publicznego może zostać powołana straż miejska);
- ładu przestrzennego i ekologicznego (tworzenie planu zagospodarowania przestrzennego gminy, gospodarowanie mieniem stanowiącym własność gminy, czyli komunalnym, ochrona środowiska naturalnego).
Ponadto gmina realizuje także zadania zlecone przez administrację rządową. Należą do nich prowadzenie spraw stanu cywilnego (a więc rejestracji urodzin, małżeństw i zgonów), wydawanie dowodów osobistych itp.
Oczywiście możliwość realizacji tych wszystkich zadań uzależniona jest od dochodów gminy. Skąd więc gmina ma pieniądze? Przede wszystkim otrzymuje od państwa subwencje na wykonywanie zadań własnych i dotacje na zadania zlecone. To, jak duże są te dotacje i subwencje, uzależnione jest między innymi od wielkości i charakteru gminy (ale przede wszystkim od stanu państwowej kiesy, który - jak wszyscy wiemy - nie jest zbyt dobry). Gmina może jednak uzyskiwać dodatkowe dochody we własnym zakresie - z opłat za użytkowanie mienia komunalnego albo z podatków i opłat lokalnych.
Mieszkańcy gminy wybierają w wyborach powszechnych równych i bezpośrednich swoich przedstawicieli, którzy wchodzą w skład rady gminy (w gminach miejskich mówi się raczej o radzie miejskiej). Liczba radnych w radzie uzależniona jest od wielkości gminy. Rada jest organem stanowiącym i kontrolnym gminy (czasem zwana jest też przez analogię do władzy ustawodawczej władzą uchwałodawczą). Wybierana jest na czteroletnią kadencję.
Rada przypomina nieco parlament - obraduje na sesjach zwoływanych przez wybranego przez radnych przewodniczącego. Może też powoływać komisje zajmujące się różnymi dziedzinami życia społecznego (np. komisja rolnictwa, oświaty). Podejmuje najważniejsze decyzje w sprawach gminy. Przede wszystkim uchwala budżet gminy, ponadto podejmuje uchwały w sprawie opłat i podatków lokalnych, planu rozwoju gospodarczego i zagospodarowania przestrzennego oraz współpracy z innymi gminami.
Uprawnienia wykonawcze spoczywają w rękach wybieranego w bezpośrednich wyborach wójta (w gminach wiejskich), burmistrza (w miastach) lub prezydenta miasta (w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców). Do jego zadań, które realizuje - wraz z dobranymi sobie współpracownikami i przy pomocy urzędu gminy - należy między innymi reprezentowanie gminy na zewnątrz, wykonywanie budżetu uchwalonego przez radę, gospodarowanie mieniem komunalnym, zatrudnianie (i zwalnianie) kierowników lokalnych jednostek organizacyjnych, wydawanie przepisów porządkowych oraz dbanie o promocję gminy.
Referendum lokalne może zostać przeprowadzone w każdej ważnej dla lokalnej wspólnoty sprawie. Decyzję o zorganizowaniu referendum podejmuje organ stanowiący samorząd. Przeprowadzenie referendum może się odbyć także na wniosek 10% mieszkańców gminy lub powiatu (wniosek o przeprowadzenie referendum wojewódzkiego wymaga zebrania podpisów 5% mieszkańców). Wynik referendum jest ważny, jeśli weźmie w nim udział 30% uprawnionych do głosowania. Referendum może też rozstrzygnąć o wcześniejszym odwołaniu rady gminy - niezadowoleni z jej pracy mieszkańcy mogą więc doprowadzić do przyśpieszenia wyborów.
Powiat jest jednostką podziału terytorialnego obejmującą obszar kilku sąsiadujących ze sobą gmin (powiat ziemski) albo też teren miasta funkcjonującego na prawach powiatu (status powiatu grodzkiego otrzymały miasta mające ponad 100 tysięcy mieszkańców i dawne stolice województw). Wszyscy mieszkańcy powiatu są z mocy prawa członkami powiatowej wspólnoty samorządowej. Czym zajmuje się powiat? Tym wszystkim, co przekracza możliwości gminy. Tak więc powiat:
- zarządza szpitalami publicznymi i domami opieki społecznej
- prowadzi szkoły ponadgimnazjalne i specjalne
- odpowiada za budowę i remonty dróg powiatowych
- organizuje transport międzygminny
- utrzymuje powiatowe instytucje kultury (biblioteki, ośrodki kultury, muzea, teatry)
- prowadzi aktywne działania w celu zwalczenia bezrobocia
- prowadzi powiatowe urzędy pracy
- odpowiada za bezpieczeństwo i zachowanie porządku publicznego.
Najważniejsze decyzje w powiecie podejmuje rada powiatu, która jest wybierana w wyborach (odbywających się równocześnie z wyborami do rady gminy i sejmiku województwa) przez wszystkich mieszkańców powiatu. Rada wybiera swojego przewodniczącego, który zwołuje i prowadzi sesje rady. Rada - będąca tak jak rada gminy organem stanowiącym i kontrolnym - uchwala przepisy prawa miejscowego, budżet powiatu, podejmuje uchwały w sprawach majątkowych (np. rozstrzyga, jakie inwestycje powiat zamierza zrealizować). Dokonuje też wyboru zarządu powiatu, będącego organem wykonawczym. Na czele zarządu stoi starosta. Zajmuje się on bieżącymi sprawami powiatu i reprezentuje go na zewnątrz. Kieruje też pracą starostwa, czyli urzędu powiatu. Zarząd wykonuje budżet powiatu, przygotowuje także projekty uchwał rady, a po uchwaleniu odpowiada za ich realizację.
JAK PROWADZIĆ SAMODZIELNĄ POLITYKĘ?
O ile w gminie i powiecie władza ma charakter wyłącznie samorządowy, o tyle w województwie sytuacja jest bardziej skomplikowana, bo spotykają się w nim dwie struktury administracyjne - rządowa i samorządowa. Administracją rządową kieruje wojewoda - czy pamiętacie, jakie są jego zadania?
Województwo ma jednak także swoje władze samorządowe. Organem stanowiącym jest pochodzący z wyborów sejmik województwa, na którego czele stoi przewodniczący. Do najważniejszych zadań sejmiku należy uchwalanie budżetu, podejmowanie decyzji w sprawach majątku województwa, uchwalanie strategii rozwoju województwa, decydowanie o podjęciu krajowej i międzynarodowej współpracy międzyregionalnej. Sejmik wybiera także pięcioosobowy zarząd województwa, na którego czele stoi marszałek. Zarząd - przy pomocy urzędu marszałkowskiego - wykonuje uchwały sejmiku, realizuje budżet, gospodaruje mieniem komunalnym. Samorząd województwa ma też być kreatorem polityki regionalnej (np. przyciągać inwestorów). Uprawnienie to nabrało szczególnego znaczenia po wejściu Polski do UE, jako że znaczna część funduszy strukturalnych dzielona jest przez władze wojewódzkie. Samorząd odpowiada też za utrzymanie dróg wojewódzkich i prowadzenie placówek o zasięgu regionalnym - specjalistycznych szpitali, szkół wyższych i policealnych, regionalnych instytucji kultury.
Tomasz Merta
Polacy są wprawdzie zadowoleni z przekazania sporej władzy samorządom, mają jednak różne zdania na temat zakresu decentralizacji. Jedni zwracają uwagę na to, że samorządy bardziej efektywnie wydają pieniądze, że lepiej rozumieją potrzeby i trudności mieszkańców i mogą szybciej reagować na pojawiające się problemy. Ich zdaniem jest naprawdę niewiele zadań (takich jak utrzymanie wojska), które nie mogą być przekazane samorządom.
Staje się to tym pilniejsze w zjednoczonej Europie, w której ogromnie ważna jest współpraca regionów. Przeciwnicy głębokiej decentralizacji uważają z kolei, że jest to ryzykowne rozwiązanie, bo samorządność nie może być lekiem na wszystkie choroby. Zresztą samorządy też nie są wolne od przeróżnych patologii: korupcji, kumoterstwa czy po prostu niekompetencji. Silna władza centralna pozwala zachować jednolity charakter państwa, a także ułatwia wyrównanie szans i poziomu życia obywateli, niezależnie od tego, czy przyszło im żyć w bogatych, czy biednych regionach.
A co ty myślisz na ten temat? Czym powinien zajmować się samorząd, a co lepiej zostawić w gestii władzy centralnej?
