WYBIERZ ĆWICZENIE 
TRZY USTROJE OSTATNIA DYKTATURA W EUROPIE UWAŻAM, ŻE... KRZYŻÓWKA
Ze względu na ustrój, czyli sposób sprawowania władzy, dzielimy współcześnie państwa na: demokratyczne, autorytarne i totalitarne. Po zapoznaniu się z informacjami na ich temat, przedstaw w punktach cechy państw, podając po dwa historyczne i współczesne przykłady.
Demokracja – dosłownie: władza ludu (z greckiego demos – lud, kratos – władza). To ustrój, który opiera się na zasadzie suwerenności, zgodnie z którą władzę sprawują wszyscy obywatele, a decyzje podejmowane są zgodnie z wolą większości. Obywatele są wolni i równi wobec prawa, mają prawo uczestniczyć w życiu publicznym. Demokracja bezpośrednia, z którą mieliśmy do czynienia w starożytnych Atenach, polegała na bezpośrednim udziale wszystkich obywateli w rządzeniu. Jest ona jednak możliwa tylko w małych społecznościach i z trudem dałaby się zastosować w państwach o wielomilionowej ludności - w starożytnych Atenach obywatele mogli zbierać się na agorze, by dyskutować i podejmować ważne decyzje dotyczące polis. We współczesnych państwach obywatele wybierają swoich przedstawicieli, którzy sprawują władzę w imieniu wyborców (demokracja pośrednia albo przedstawicielska). Przy czym obowiązuje zasada kadencyjności, zgodnie z którą po upłynięciu z góry określonego czasu (kadencji) odbywają się nowe wybory i obywatele mogą wybrać nowych przedstawicieli. Obecnie często mówiąc o demokracji, mamy na myśli nie tyle ustrój, w którym decyduje większość (demokracja wyborcza lub elektoralna), ile złożony system społeczno-polityczny (demokracja konstytucyjna lub liberalna), charakteryzujący się specyficzną kulturą demokratyczną (aktywny udział obywateli w życiu publicznym, wysokie standardy etyczne polityków) i zapewniający konstytucyjną ochronę praw jednostki. Państwo demokratyczne koncentruje się na ochronie bezpieczeństwa obywateli i ich wolności, pozwalając im swobodnie określać swoje cele i sposób życia. Obecnie demokracja funkcjonuje przede wszystkim w państwach Europy Zachodniej, Środkowej i Wschodniej, Stanach Zjednoczonych, Kandzie, Australii, Nowej Zelandii, Japonii i Indiach.
Autokratyzm – ustrój polityczny oparty na władzy mniejszości (jednostki) oraz odrzuceniu demokracji i parlamentaryzmu. W państwie autorytarnym władze, wspierając się na wojsku i policji, uniemożliwiają obywatelom udział w życiu publicznym, pozbawiając ich większości praw politycznych oraz wpływu na decyzje rządzących; nie ingerują natomiast w ich życie prywatne. Wszelkie próby tworzenia organizacji opozycyjnych spotykają się z natychmiastową reakcją. Różne obszary życia społecznego – poza polityką (np. gospodarka, kultura) – mogą rozwijać się względnie niezależnie.
Ustanowienie reżimu autorytarnego jest zwykle skutkiem poważnego kryzysu politycznego, a czasem nawet wojny domowej. Do państw autorytarnych w przeszłości zaliczano Chile pod dyktatorskimi rządami Pinocheta i Hiszpanię za rządów generała Franco. Do niedawna charakter autorytarny miało również większość państw w Ameryce Łacińskiej, ale w ostatnich dziesięcioleciach zwróciły się w stronę demokracji.
Totalitaryzm – ustrój państwa, które posiada pełną władzę nad życiem i działaniem swoich obywateli. W państwie totalitarnym panuje dyktatura jednej partii, wszystkie dziedziny życia znajdują się pod kontrolą służb bezpieczeństwa, policji i wojska, a posłuszeństwo obywateli jest wymuszane z pomocą represji, a nawet masowego terroru. Nie istnieją żadne niezależne od nich instytucje i organizacje, nie istnieje opozycja, a jawni przeciwnicy panującej ideologii karani są śmiercią. Wymiar sprawiedliwości i prawo są całkowicie podporządkowane państwu i partii, prześladowani są nie tylko przeciwnicy reżimu, ale także osoby, których winę określa się na podstawie panującej ideologii.
Państwo jest właścicielem środków masowego przekazu i wykorzystuje je do propagandy ideologii totalitarnej. W szkole, w pracy i na ulicy stale przypomina się obywatelom, co mają myśleć i czuć (plakaty, megafony). Ważne miejsce w ideologii zajmuje kult wodza, stojącego na czele partii.
Przykładami państw totalitarnych był Związek Radziecki oraz hitlerowska III Rzesza. Państwami totalitarnymi były kraje demokracji ludowej w latach czterdziestych i pierwszej połowie lat pięćdziesiątych, w tym PRL, później także Chiny, Albania, Korea Północna, Kambodża, Wietnam.
Tomasz Merta, Bez państwa ani rusz w: Przewodnik młodego obywatela - zakres podstawowy, Warszawa 2008
Przeczytaj artykuł o sytuacji na Białorusi i odpowiedz, dlaczego znaczna część obywateli tego państwa chce zmian demokratycznych i odsunięcia Aleksandra Łukaszenki od władzy. Wypisz przynajmniej trzy powody.
Paulina Siegień, Nadzieja i strach. Białoruś żegna Łukaszenkę, Krytyka polityczna, 4 lipca 2020
Wyobraź sobie, że masz wygłosić w parlamencie krótką mowę na temat: Polska to kraj w pełni demokratyczny. Napisz główne tezy swego wystąpienia lub – jeśli wolisz – całe przemówienie. Przyjrzyj się poniższym argumentom i zastanów się, które z nich najbardziej cię przekonują (uwaga: zarówno argumenty „za i przeciw” są mocno wyostrzone!). Oczywiście możesz je rozbudować lub dopisać własne. Wykorzystaj je w swojej mowie, ilustrując przykładami z życia publicznego.
Argumenty za tezą, że „Polska to kraj w pełni demokratyczny”:
- w naszym kraju obowiązuje demokratyczna konstytucja;
- źródłem władzy jest lud, czyli obywatele RP, który najważniejsze decyzje podejmuje w drodze głosowania lub rządzi przez swoich demokratycznie wybranych przedstawicieli;
- przestrzegane są prawa i wolności, a wszyscy obywatele, którzy uważają, że ich prawa zostały naruszone mogą złożyć skargę do odpowiednich organów;
- obowiązują rządy prawa: wszyscy są równi wobec prawa, a władze mogą działać tylko w granicach prawa;
- istnieje pluralizm polityczny, działają liczne stowarzyszenia, partie polityczne, związki zawodowe;
- funkcjonują wolne media, obowiązuje wolność słowa;
- ................................................................................................................. .
Argumenty przeciw tezie, że „Polska to kraj w pełni demokratyczny”:
- zasady demokracji nie są w Polsce w pełni przestrzegane, a konstytucja, której się nie przestrzega to tylko kawałek papieru;
- obywatele nie mają poczucia, że sprawują władzę, nie biorą udziału w wyborach, nie ufają swoim przedstawicielom;
- prawa i wolności są stale naruszane, o czym świadczą m.in. interwencje rzecznika praw obywatelskich, wyroki Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu czy raporty organizacji broniących praw człowieka;
- w rzeczywistości obywatele nie są równi wobec prawa, w Polsce nadal istnieją „równi i równiejsi”;
- zdarza się, że instytucje publiczne łamią prawo, a co najmniej zwlekają z podejmowaniem niezbędnych decyzji i działań;
- pluralizm polityczny jest fikcyjny, a media nie kierują się interesem publicznym, w rzeczywistości zależy im tylko na pozyskaniu odbiorców;
- ................................................................................................................. .
Sprawdź, czy pamiętasz, jakich pojęć używamy do opisu ustrojów politycznych, a dowiesz
się, który z nich uchodzi za szczególnie godny polecenia we współczesnym świecie.
Rozwiąż krzyżówkę (do pobrania w formacie PDF).
- Organizacja mieszkańców określonego terytorium, których łączą wspólne sprawy i interesy wynikające z bliskiego sąsiedztwa.
- Zespół wybranych w wolnych wyborach przedstawicieli obywateli uchwalający prawo.
- Forma totalitaryzmu panująca w Związku Radzieckim.
- Ustrój polityczny oparty na władzy mniejszości (czasem nawet jednostki), w którym obywatele pozbawieni są praw politycznych, ale władza nie wtrąca się w ich życie prywatne.
- Państwo, którego obywatele uważają je za swoje wspólne dobro i w którym głową jest nie król, lecz prezydent.
- Ustrój państwa, w którym władza stara się kontrolować całe życie swoich obywateli.
- Ustrój totalitarny panujący w pierwszej połowie XX w. we Włoszech. Jego skrajną postacią był nazizm niemiecki.
- Kraj, w którym głową państwa jest król.
- Związek państw, które prowadzą wspólną politykę zagraniczną i monetarną oraz mają wspólny rząd, ale zachowują własne prawa i oddzielne instytucje.
- Władza jednostki lub grupy zdobyta przemocą i dzięki niej utrzymywana.
Czy znacie kraje, w których panuje demokracja większościowa? A takie, w których funkcjonuje demokracja konstytucyjna? Dobrym przykładem państwa pierwszego typu jest Iran, a drugiego – przeważająca część krajów Europy. Spróbujcie znaleźć inne przykłady, korzystając np. z encyklopedii lub internetu.
Przeczytajcie zamieszczoną poniżej ostatnią część opowiadania o mieszkańcach Termory. Jakie trudności wynikły z braku troski obywateli o dobro wspólne? Korzystając z zamieszczonego obok schematu, przeanalizujcie sytuację na Termorze. Następnie porównajcie swoje odpowiedzi i wnioski.
