Rozdział 3. Prawo

[2] Gdy osoba dorosła nie może sobie poradzić z zarządzaniem własnymi sprawami, bo np. jest osobą z niepełnosprawnością intelektualną albo jest uzależniona od alkoholu, wtedy może zostać ubezwłasnowolniona. Nie będzie ona mogła w ogóle zawierać umów (przy ubezwłasnowolnieniu całkowitym) lub będzie potrzebowała na ich zawarcie zgody ustanowionej do tego osoby (ubezwłasnowolnienie częściowe).

 AKTY NORMATYWNE 

Poniżej przedstawiamy hierarchię aktów prawnych w Polsce. Większość z nich obowiązuje wszystkich obywateli w całym kraju. Do tej kategorii należą: konstytucja, umowy międzynarodowe (w tym także rozporządzenia, dyrektywy i decyzje Unii Europejskiej), ustawy oraz rozporządzenia. Poza nimi istnieją jeszcze tzw. akty prawa miejscowego (rozporządzenia wydawane przez wojewodów oraz uchwały rad gminy, powiatu czy sejmiku województwa). Obowiązują one tylko na pewnym obszarze – województwa, gminy czy powiatu. Można spotkać się również z zarządzeniami wydawanymi np. przez ministrów, które regulują sprawy wewnętrzne urzędu, np. regulamin organizacyjny, godziny przyjęć interesantów, obieg dokumentów itp.

Hierarchia aktów prawnych oznacza, że:

• akty niższego rzędu muszą być zgodne z aktami wyższego rzędu;
• akty wyższego rzędu są ogólniejsze niż akty niższego rzędu, które je uszczegółowiają;
• aby było możliwe wydanie rozporządzenia lub aktu prawa miejscowego, ustawa musi na to zezwalać; określa ona również dokładnie, w jakim zakresie można wydać taki akt.

Źródło: Oprac. na podst. Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 roku.

AKT AKTOWI NIERÓWNY

Przyjrzyj się przykładom obowiązujących aktów prawnych, znajdujących się pod schematem. Uporządkuj je według hierarchii ważności, wpisując ich nazwy w odpowiednie miejsce.

HIERARCHIA WAŻNOŚCI AKTÓW PRAWNYCH W RP

1.	Konstytucja RP

2.

3.
4.

5.

6.

7.

8.

Przykłady aktów prawnych:

• Uchwała Rady Dzielnicy Śródmieście m.st. Warszawy z dnia 26 lutego 2020 r. w sprawie powołania doradcy Młodzieżowej Rady Dzielnicy Śródmieście m.st. Warszawy (Nr 96/18/2020)
• Ustawa z dnia 2 kwietnia 2009 r. o obywatelstwie polskim (Dz.U. 2012 poz. 161)
• Rozporządzenie Ministra Klimatu z dnia 23 grudnia 2019 r. w sprawie rodzajów odpadów i ilości odpadów, dla których nie ma obowiązku prowadzenia ewidencji odpadów (Dz.U. 2019 poz. 2531)
• Ustawa z dnia 13 lutego 2020 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2020 poz. 288)
• Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Stanów Zjednoczonych Ameryki w sprawie współpracy w zakresie bezpieczeństwa granic i imigracji, podpisana w Waszyngtonie dnia 16 sierpnia 2019 r. (Dz.U. 2019 poz. 2402)
• Uchwała Sejmiku Województwa Małopolskiego z dnia 24 lutego 2020 r. w sprawie nadania statutu Szpitalowi Specjalistycznemu im. J. Dietla w Krakowie (Nr XVIII/251/20)
• Konwencja o pomocy prawnej w sprawach karnych pomiędzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej, sporządzona w Brukseli dnia 29 maja 2000 r. (Dz.U. 2007 nr 135 poz. 950).

Dagmara Woźniakowska-Fajst, System prawny RP  w: Przewodnik obywatelski.
Wiedza o społeczeństwie w liceum i technikum
 – zakres podstawowy. Część 2, s. 28-32, 109-110.

S Ł O W N I C Z E K   O B Y W A T E L S K I 

AKTY PRAWA MIEJSCOWEGO – akty wydawane przez wojewodę lub organy samorządu terytorialnego obowiązujące jedynie na określonym terenie.

DELEGACJA USTAWOWA – upoważnienie dane premierowi, ministrowi lub Radzie Ministrów do wydania rozporządzenia uszczegółowiającego przepisy ustawy.

KONSTYTUCJA (ustawa zasadnicza) – podstawowy akt prawny, stanowiący fundament systemu prawnego w danym kraju. Konstytucja definiuje strukturę i kompetencje władz, określa prawa przysługujące obywatelom, wyznacza też cele, które dane państwo chce zrealizować; powinna być trwała, dlatego jej zmiana jest znacznie trudniejsza niż uchwalenie ustawy zwykłej.

PRAWO UNII EUROPEJSKIEJ – Unia Europejska posiada osobowość prawną i jako taka ma własny system prawny, odmienny od międzynarodowego porządku prawnego. Prawo UE ma bezpośredni lub pośredni wpływ na prawo jej państw członkowskich i staje się częścią systemu prawnego każdego z państw członkowskich. Unia Europejska sama w sobie jest źródłem prawa. Porządek prawny zazwyczaj dzieli się na prawo pierwotne (Traktaty i ogólne zasady prawa), prawo wtórne (oparte na Traktatach) oraz przepisy uzupełniające.

ROZPORZĄDZENIE – akt prawa wydawany przez ministra lub Radę Ministrów na podstawie delegacji ustawowej.

USTAWA – akt prawny, który może uchwalić wyłącznie parlament. W hierarchii aktów prawnych zajmuje miejsce po konstytucji i ratyfikowanych umowach międzynarodowych – oznacza to, że parlament może na drodze ustawowej regulować wszystkie sprawy zgodnie ze swoją wolą, jednak uregulowania te nie mogą być sprzeczne z konstytucją. Ustawy po uchwaleniu i opublikowaniu staja się obowiązującym prawem, którego wykonywanie jest powinnością przede wszystkim rządu i całej administracji.

ZAJRZYJ DO SŁOWNICZKA 

 JAKIE MAMY PRAWA? 

Prawa człowieka dzielimy na osobiste, polityczne (prawa pierwszej generacji) oraz ekonomiczne, socjalne i kulturalne (prawa drugiej generacji). Przestrzeganie praw osobistych i politycznych wymaga od państwa dobrej woli, stosowania reguł demokracji, przestrzegania podstawowych zasad państwa prawa i szanowania swoich obywateli. To bardzo ważne zadania i możliwe do zrealizowania bez gigantycznych nakładów finansowych. Pozostałe prawa wymagają natomiast od państw pieniędzy na ich realizację. Dlatego prawa osobiste i polityczne muszą być przez państwo przestrzegane zawsze. Pozostałe prawa zależą od sytuacji ekonomicznej państwa. Będą przestrzegane w takim stopniu, w jakim państwu starcza na to środków.

• Prawo do życia oznacza, że z wyjątkiem pewnych sytuacji, państwo nie może nas pozbawić życia. Takimi szczególnymi przypadkami są: obrona przed bezprawną przemocą, zatrzymanie lub uniemożliwienie ucieczki więźnia czy tłumienie zamieszek i powstań. Choć Europejska Konwencja Praw Człowieka w swoim pierwotnym tekście dopuszczała stosowanie kary śmierci przez państwa, to w 1983 r. uchwalono do niej fakultatywny protokół nr 6, znoszący karę śmierci w czasie pokoju (protokół nr 13 z 2002 r. znosi ją całkowicie, we wszystkich okolicznościach). Mimo że przystąpienie przez państwa do tego protokołu jest dobrowolne, to obecnie wszyscy członkowie Rady Europy mają przynajmniej ogłoszone moratorium na wykonywanie kary śmierci, co oznacza, że może być ona przewidziana w przepisach i orzekana przez sądy, ale zakazane jest jej wykonywanie (od 1997 r. w żadnym państwie członkowskim Rady Europy kara śmierci nie została wykonana). Żadne nowe państwo nie może zostać przyjęte do Rady Europy, jeśli nie wprowadzi w swoim prawie moratorium na jej wykonywanie. Polska podpisała protokół w 2000 r., co oznacza, że w naszym kraju nikt nie może zostać skazany na karę śmierci i w stosunku do nikogo nie można jej wykonać. W zasadzie niemożliwe jest także jej przywrócenie.

• Zakaz stosowania tortur i niewolnictwa oznacza, że nikt nie może być poddawany nie tylko torturom, ale także poniżającemu czy nieludzkiemu traktowaniu lub karaniu. Za tortury uznano nie tylko zachowania tak oczywiste, jak zadawanie fizycznego bólu, ale także na przykład zmuszanie więźniów do wielogodzinnego stania twarzą do ściany. Po wtóre, nikogo nie wolno czynić niewolnikiem i zmuszać go do pracy, z wyjątkiem pracy wykonywanej przez żołnierzy i więźniów (nie muszą pracować tylko więźniowie polityczni) oraz podczas stanu klęski żywiołowej.

• Prawo do uczciwego procesu – nikt nie może zostać uznany za winnego, dopóki sąd nie udowodni mu winy; oskarżony ma prawo do obrony oraz rozpatrzenia jego sprawy przez niezawisły sąd.

• Prawo do prywatności gwarantuje, że państwo bez szczególnych powodów nie może kontrolować naszej korespondencji, przeszukiwać mieszkania oraz ma obowiązek szanować nasze życie prywatne i rodzinne. Na przykład sytuacje, w których wolno komuś założyć podsłuch, muszą być bardzo dokładnie określone w ustawach.

• Wolność myśli, sumienia, wyznania i wyrażania opinii może podlegać tylko takim ograniczeniom, które są konieczne w społeczeństwie demokratycznym, a więc ze względu na interes publiczny, bezpieczeństwo, ochronę porządku publicznego oraz prawa i wolności innych osób. Chodzi tu na przykład o sytuacje, gdy państwo zabrania ujawniania tajemnic państwowych, głoszenia poglądów faszystowskich czy rozpowszechniania brutalnej pornografii. Z podobnych powodów można ograniczyć wolność stowarzyszania się, zrzeszania i zakładania związków zawodowych.

Istnieje jeszcze najnowsza, trzecia generacja praw człowieka. Obejmuje ona dobra ogólnoświatowe, a w jej zakres wchodzi prawo do pokoju (czyli konieczność rozwiązywania przez państwa konfliktów w inny sposób niż zbrojny), rozwoju (czyli podnoszenia jakości życia oraz do postępu gospodarczego i społecznego, które powinny doprowadzić do likwidacji ubóstwa) oraz wreszcie, dziś szeroko dyskutowane, prawo do środowiska naturalnego – do zachowania go i do jego czystości. 

Jak myślisz, dlaczego prawo do środowiska naturalnego znalazło się w katalogu praw człowieka? I czemu znalazło się w nim dopiero niedawno? Uzasadnij swoje zdanie.

KATEGORIE PRAW CZŁOWIEKA

Źródło: Oprac. na podst. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, http://www.unic.un.org.pl/dokumenty/deklaracja.php# [dostęp: 20.02.2020].

Witold Klaus, Prawa człowieka w: Przewodnik obywatelski. Wiedza o społeczeństwie w liceum i technikum
 – zakres podstawowy. Część 2, s. 38-40.